پرسه‌های بی‌امان نوجوانان ایرانی در شبکه‌های اجتماعی
روی مبل ولو می‌شوید یا روی تخت‌‌تان دراز می‌کشید و به هرجایی که می‌خواهید سر می‌زنید و از همه اخبار و اتفاقات جهان پیرامون‌تان باخبر می‌شوید، حتی می‌توانید این سفر را در صف اتوبوس، درون تاکسی و مترو هم انجام بدهید.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، سفری مجازی بدون نیاز به ویزا و تنها به شرط داشتن اینترنت و یک گوشی هوشمند. تعداد لایک‌ها، ریتوئیت‌ها، کامنت‌ها و ... جزو قوانین این سفرند، البته بیشتر مسافران را نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهند؛ ساعت‌ها بی‌هیچ مانعی در این دنیا سیر می‌کنند و به هرکجا که می‌خواهند سر می‌زنند. اما چرا دهه٧٠ و ٨٠ها تا این حد با فضای مجازی اخت شده‌اند؟ چرا آلبوم‌های عکس شخصی، امروز جایشان را به اینستاگرام دادهاند؟ این انس با فضای مجازی تا جایی است که روانشناسان از واژه اعتیاد به فضای مجازی استفاده می‌کنند و اخطار می‌دهند لایک گرفتن و داشتن دنبال‌کننده بیشتر به دغدغه این نسل بدل شده و باید چاره‌ای برای آن اندیشید. نوجوانان این سال‌ها خلاف دهه شصتی‌ها که اینترنت و کامپیوتر برایشان یک کشف جدید بود، در دنیای ارتباطات بزرگ شده و با اینترنت، رشد فناوری و ... احساس نزدیکی بیشتری دارند و همین نزدیکی سبب می‌شود به این فضا پناه ببرند و فعالیت‌های روزانه‌شان را هم در همین فضا دنبال کنند. اما راه‌حل متعادل‌کردن دنیای مجازی و واقعی برای نوجوانان چگونه ممکن می‌شود؟
لایک من، امضای من است، پس هرجایی نمی‌زنم
مجموع لایک‌های یک عکس یا ویدیو از دید کاربران پنهان می‌شود؛ تصمیم اخیر اینستاگرام که به‌طوری آزمایشی در کانادا اجرایی خواهد شد. سخنگوی اینستاگرام هدف این تغییر را تمرکز دنبال‌کنندگان بر محتوا به‌جای تعداد لایک‌ها عنوان کرده، البته دلایل مهم دیگری پشت‌پرده این تصمیم دیده می‌شود؛ معمولا تعداد لایک‌ها به‌عنوان معیاری برای میزان محبوبیت محتوا در نظر گرفته می‌شود و بعضی از کاربران اینستاگرام برای دنبال‌کردن لایک‌ها و به اشتراک‌گذاری عکس‌های متناسب با فضای این شبکه اجتماعی، فشار زیادی را احساس می‌کنند، حتی دریافت‌نکردن لایک به میزان کافی موجب از بین رفتن اعتمادبه‌نفس بعضی از کاربران می‌شود. براساس بعضی مطالعات، اینستاگرام مضرترین شبکه اجتماعی برای سلامت روان کاربران جوان است، با این وجود نوجوانان شیفته این اپلیکیشن هستند و از آن استقبال می‌کنند. «آتنا» یکی از شیفته‌های اینستاگرام است. «اینستاگرام واقعا دنیای جذابی است و اگر ساعت‌ها در آن گشت بزنم، خسته نمی‌شوم. عکس‌ها و ویدیوها به جذابیت آن افزوده.» این دانش‌آموز دوره اول متوسطه گشتزنی در اینستاگرام یکی از برنامه‌های روزانه‌اش است: «من صفحه خیلی از دوستانم و همین‌طور چهر‌ه‌های مطرح خارجی را دنبال می‌کنم، البته به همین راحتی لایک نمی‌کنم. از این آدم‌هایی نیستم که لایک‌شان را پای همه پست‌ها می‌توان دید.» «آتنا» لایک‌زدن را نوعی اثرانگشت یا امضا می‌داند: «پست‌هایی که خیلی خاص و جذاب باشند را لایک می‌کنم، مگر شما پای هر برگه‌ای امضا و اثرانگشت می‌زنید؟» این دانش‌آموز تابستان یا فصل مدرسه برایش فرقی ندارد و روزانه چندساعتی را در اینستاگرام می‌چرخد: «خوبی تابستان به این است که مادرم دیگر بهانه ندارد تا مکررا تاکید کند تو درس و مشق نداری.»
«مهدیس» همکلاسی «آتنا» است و از دنبال‌کنندگان مُصر بعضی صفحات: «لایک «آتنا» در مدرسه اعتبار خاصی دارد و هرکدام از پست‌ها که لایک او را داشته باشد، رکورد لایک را در مدرسه و بین دوستان می‌زند، اما من اینطوری نیستم و از هرچیزی که خوشم بیاید لایک می‌کنم، البته بعضی اوقات ناخواسته لایک می‌کنم و تا مدت‌ها از دست خودم عصبانی می‌شوم.» «مهدیس» می‌گوید: در دوران امتحانات کمتر به اینستاگرام سر می‌زدم، اما تابستان بیشتر وقت دارم: «یکی از جذابیت‌های اینستاگرام باخبر شدن از آدم‌هایی است که برایت اهمیت دارند. این‌که سفر رفته‌اند یا نه، کدام رستوران یا کافه بوده‌اند. حتی از روی عکس‌هایشان می‌شود مدل جدید لباس، مو و آرایش‌شان را فهمید.»
فضای مجازی، رواج زندگی انفرادی
شهرنشینی و به وجود آمدن کلانشهرها سبک‌وسیاق زندگی اجتماعی شهروندان را تحت‌الشعاع قرار داده است و حالا با گذر زمان ما شاهد تغییر و تحولات اساسی در سبک زندگی شهروندان هستیم. پیمان حاج‌محمود‌عطار، حقوقدان که مطالعات اجتماعی دارد هم گسترش کلانشهرها را بر تغییر سبک زندگی شهروندان تاثیرگذار می‌داند: «کوچ از شهرهای کوچک و روستاها به شهرهای بزرگ و تبدیل آنها به کلانشهرها دغدغه‌ای است که سال‌ها در مورد آن بحث‌وگفت‌وگو شده اما واقعیت امروز از وجود این کلانشهرها خبر می‌دهند؛ شهرهایی که برای ساختن آپارتمان‌ها و برج‌های‌شان مراکز تفریحی، مکان‌های ورزشی و پارک‌ها را محدود کردند و کوچه‌ها و خیابان‌ها را شلوغ و مملو از ترافیک.»
این آموزگار، زندگی در کلانشهرها را بر انتخاب زندگی فردی تاثیرگذار می‌داند و می‌گوید: «در گذشته نوجوانان و جوانان در کوچه‌ها و خیابان‌ها تفریحات دسته‌جمعی‌ای همچون فوتبال و والیبال داشتند اما حالا این تفریحات جای خود را به سرگرمی‌های انفرادی نظیر استفاده از برنامه‌های تلویزیونی یا رایانه‌ها و فضای مجازی دادند و نوجوانان ناگزیر نیازهای سرگرمی و آموزشی خود را در این فضا جست‌وجو کردند به این ترتیب ارتباطات فیزیکی و چهره‌به‌چهره کاهش پیدا کرده‌اند.» او راه‌حل و تاثیر روی رفتار؛ مهمترین آثار منفی این سبک زندگی نوجوانان را در گوشه‌نشینی و زندگی انفرادی می‌داند و ادامه می‌دهد: «حس هم‌زیستی و هم‌نوعدوستی و حس اجتماعی‌شدن با گوشه‌نشینی و زندگی انفردای کاهش می‌یابد. نوجوان به جای مشارکت با همسن‌‌های خود در بحث‌ها و مسائل مربوط به سن‌وسالش به کامپیوتر روی می‌آورد و در آینده نمی‌تواند با مشکلات اجتماعی روبه‌رو شود. زمانی که نوجوان ناگزیر به تشکیل زندگی اجتماعی می‌شود مانند ازدواج یا کار سرخورده شده و باعث گرایش فرد به بیماری‌های روانی و افسردگی و در شدیدترین حالت به ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود.»
اینستاگرام، فضایی دخترانه
«آراز یک‌بار فرصت زندگی‌کردن داری و ذهن و قلبت مال تو است پس چیزهای ارزشمند را وارد آنها کن.» پدرم همیشه این جمله را تکرار می‌کند. البته کوچکتر که بودم مفهوم آن را نمی‌فهمیدم، اما حالا به آن اعتقاد دارم. او دانش‌آموز متوسطه سوم است و چرخیدن در اینستاگرام را وقت تلف کردن و لوس می‌داند: «این‌که یک نفر از هر کجای این دنیا عکسی از خودش بگذارد و تو لایک کنی یعنی چه؟ اینستاگرام را دخترها بیشتر دوست دارند. به شخصه برای من جذابیتی ندارد و ترجیح می‌دهم تایمم را برای دیدن فیلم بگذارم تا چک کردن ویدیو و عکس‌های دیگران.» این دانش‌آموز متوسطه سوم معتقد است فرهنگ استفاده از فضای مجازی وارد ایران نشده: «بیشتر عادات و رفتارها و ... که امروزه بین نوجوانان و جوانان و حتی کسانی که سن بالاتری دارند، می‌بینیم وارداتی هستند و بیشترمان از چرایی و چگونگی آنها غافلیم.» این دانش‌آموز وابستگی بیش از حد هم‌سن‌وسال‌هایش به فضای مجازی را در ناتوانی ارتباط‌گیری‌شان در دنیای واقعی می‌داند. «جایی خواندم وابستگی به فضای مجازی باعث افسردگی می‌شود. آدم‌ها نیاز دارند با همنوعان‌شان ارتباط بگیرند و با آنها تعامل داشته باشند.» اما «باربد» هرازگاهی سری به اینستاگرام می‌زند. «من هنرپیشه‌ها و خوانندگان خارجی را دنبال می‌کنم، البته یکی از علاقه‌مندی‌‌هایم دیدن صفحات تناسب‌اندامی‌هاست. خودم به ندرت چیزی را به اشتراک می‌گذارم. مثلا اگر فیلم خوبی دیده باشم یا موسیقی خوبی شنیده باشم یا در مورد ورزشکارها خبر دست اولی داشته باشم؛ ورزشکاران خارجی البته.»
«باربد» دوم متوسطه را تمام کرده و فرزند ارشد خانواده است: «فضای اینستاگرام بیشتر دخترانه است. خواهر من روزی یکی، دو ساعت را راحت پای اینستاگرام است و عشق این را دارد که سلفی بگیرد و به اشتراک بگذارد. این جمله را بارها از او شنیده‌ام که «فلانی پستم را لایک نکرده دیگر لایکش نمی‌کنم! اینها را کمتر میان پسرها می‌بینید.» او این ویژگی را خوب یا بد نمی‌داند: «دخترانه‌بودن به معنی ضعف یا هر واژه تحقیرکننده دیگر نیست؛ مثلا خواهرم اصلا از عکس‌ها و فیگور بدنسازها خوشش نمی‌آید. اینها علاقه‌‌مندی‌های شخصی است خب.» «باربد» معتقد است لایک‌کردن و لایک‌گرفتن شاید به اندازه‌ای که برای دخترها اهمیت دارد برای پسرها نداشته باشد: «به‌شخصه در مورد پست‌هایی که می‌بینم، نظرم را می‌نویسم دوستانم هم همین‌طور هستند و زیر پست‌هایم نظرات‌شان را می‌نویسند؛ به‌عنوان مثال هر پستی که کامنت‌های بیشتری داشته باشد برای من احساس رضایت بیشتری دارد؛ چون نشان می‌دهد دوستانم نسبت به آن پست واکنش نشان دادهاند حالا چه مثبت، چه منفی.»
بررسی‌های موسسه Hopper HQ هم بر این مسأله صحه می‌گذارد و بررسی‌هایش درباره بیش از یک‌میلیون عکس ارسالی در اینستاگرام نشان می‌دهد که به طور متوسط پست‌های ارسالی زنان پنج برابر بیش از مردان محبوبیت دارد و تعداد لایک‌ها و نظرات ارسالی برای این مطالب هم حدودا پنج برابر مردان است. تجزیه و تحلیل بیش از ١,٢میلیون پست اینستاگرام که از طریق چهار‌هزار حساب کاربری ارسال شده، نشان داده مطالب ارسالی زنان به طور متوسط ٥٧٨ لایک و نظر دریافت می‌کند ولی این رقم در مورد مردان ١١٧ مورد است. اگر تنها بخش اظهارنظرها یا کامنت‌ها محاسبه شود، این رقم برای زنان در مقایسه با مردان به ١٧٠ در برابر ١١٣ می‌رسد. یک نکته جالب دیگر این است که تعاملات در پست‌های مردان بیشتر در بخش اظهارنظرهاست و نه لایک‌ها. اگر چه اکثر کاربران اینستاگرام را زنان تشکیل می‌دهند اما کاربران مرد اینستاگرام بیشتر تمایل به تعامل در بخش نظرات در زیر پست‌های با موضوعات مربوط به تناسب‌اندام و ورزش دارند.
ارتباطات واقعی‌مان را قوی کنیم
نیاز به توجه و احترام یکی از مهمترین و اساسی‌ترین نیازهای روانی تمام انسان‌هاست که نحوه ارضای این نیاز شکل‌دهنده نوع رفتار و جنبه‌های مختلفی از شخصیت ماست. امروزه با توجه به تغییر سبک زندگی افراد در جوامع مختلف شیوه پاسخگویی به نیازها بسیار متفاوت شده است؛ چه این نیازها جسمانی باشند و چه روانی سبک ارضای ما انسان‌ها با توجه به تغییرات امروزه تغییر کرده است. سمیرا طاووسی، روانشناس از همه‌گیرشدن فضای مجازی می‌گوید: «همه می‌دانیم که با ورود فناوری‌های جدید به‌ویژه دنیای مجازی همه ما کم یا زیاد با این تغییرات همگام شده‌ایم. این روزها اینستاگرام به فضای مهمی تبدیل شده که بخش اعظمی از نیاز به توجه و احترام و دیده‌شدن و حس ارزشمندی را در افراد ارضا می‌کند.»
طاووسی محبوبیت فضای مجازی را در میان دهه هفتاد و هشتادی‌ها بیش از سایر دهه‌های قبل می‌داند و ادامه می‌دهد: «کافی است که سری به پیج‌های مختلف بزنید تا درستی این مطلب را به‌عینه شاهد باشید. نکته مهم این است که برخلاف متولدان دهه‌های ٤٠ و ٥٠ و ٦٠ که شاید نتوانند ارتباط خوبی با این فضای مجازی برقرار کنند، متولدان دهه ٧٠ و بیشتر از آنها دهه هشتادی‌ها که الان نوجوانان و جوانان ما هستند، به خوبی و بسیار شدید با این فضای بی‌انتهای مجازی ارتباط برقرار کرده‌اند.»
این روانشناس معتقد است که با جست‌وجوی کوچکی در اینستاگرام متوجه می‌شویم که بیشتر صفحه‌های این اپلیکیشن ارتباطی- اجتماعی متعلق به نوجوانان است: «گویی آنها بهتر از هر نسلی یاد گرفتند که در این فضا خودنمایی کنند، دیده شوند و ارزش و احترام برای خود پیدا کنند. اینستاگرام توانست فضایی باشد در پاسخ به تنهایی این نسل که به دلیل تغییرات سریع و تفاوت نسل در جوامع نتوانسته بودند با خانواده رابطه قوی برقرار کنند، تنهایی‌های‌شان را آن‌جا به نمایش گذاشتند، عشق‌های‌شان را در کامنت‌ها نوشتند و فریاد زدند و هر قدر از خانواده‌های‌شان دور شدند در اینستاگرام فالوو و لایک بیشتری جذب کردند.»
طاووسی ادامه می‌دهد: «این روزها کمتر نوجوانی را می‌بینیم که صفحه اینستاگرام نداشته باشد –چه با اطلاع خانواده و چه به صورت پنهانی– و حرف‌های دلش را آن‌جا فریاد نزند، عکس‌نوشته نگذارد، از ربات‌های فالوو‌یاب برای مهم و ارزشمند نشان‌دادن خود استفاده نکند. نوجوانان ما ساعت‌های مهم خود را پای بالا پایین‌کردن صفحه اینستاگرام می‌گذرانند، فالوو و لایک می‌کنند تا فالوور و لایک جذب کنند فقط و فقط در پاسخ به نیاز توجه و احترام و دیده شدن. می‌خواهند بگویند ببینید من چقدر مهمم؟ ببینید پست‌های این آدم مهم چقدر لایک می‌خورد؟ ببینید چقدر فالوور دارم؟»
این روانشناس راه‌حل کنترل این رفتار نوجوانان را توجه به نوجوانان می‌داند و می‌گوید: «حال اگر برای والدین مهم است که فرزندشان زیاد در این فضای پرخطر، پردروغ و پر از شوآف و نمایش‌های ساختگیِ خوشی غرق نشود یک راه‌حل مهم وجود دارد: تا جای ممکن خودتان پاسخ‌دهنده نیاز به توجه نوجوان‌تان باشید، برایش وقت بگذارید. حتی اگر می‌خواهد صفحه اینستاگرامش را به شما نشان دهد با خوشرویی ببینید، قضاوتش نکنید و اجازه دهید با شما به قدری راحت باشد که به‌تدریج صحبت با شما و با شمابودن را به وقت‌گذرانی در فضای مجازی ترجیح دهد. فرزندان نوجوان ما ساعت‌ها در اینستاگرام هستند زیرا ساعت مطلوبی را با والدین خود نمی‌گذرانند. اگر فضای ارتباطی والدین با نوجوان‌شان پر از عشق و توأم با دوستی و احترام بدون قضاوت و پند و نصیحت‌های یک‌جانبه باشد، شک نکنید که نیاز به توجه از طریق رابطه واقعی و چهره به چهره بسیار بهتر ارضا خواهد شد. بنابراین کلید رهایی از اینستاگرام برای همه افراد چه نوجوان و چه بزرگسال داشتن ارتباط قوی با انسان‌های اطرافش (خانواده، دوستان، فامیل) است.»
