توجیه سرمایه‌گذاری در صنعت پتروپالایشی/ سود دوچندان در تکمیل زنجیره ارزش نفت است
باتوجه به اهمیت تکمیل زنجیره ارزش نفت خام و ارزش افزوده بالا محصولات پایین دست نفت، بهترین راهکار برای مقابله با نوسانات قیمت و دستیابی به سود بالا، توسعه صنعت پتروپالایشی است.
به گزارش اقتصادآنلاین، یکی از مواردی که مسئولین وزارت نفت بر آن تأکید میکنند، افزایش صادرات نفت کشور است. اگرچه افزایش فروش نفت میتواند درآمدهای کشور را افزایش دهد، اما در صورت تحریم مجدد فروش نفت ایران، این درآمدها مجددا از دست خواهد رفت.
همچنین با توجه به بالا بودن حجم تولید برخی محصولات کم‌ارزش پالایشگاهی نظیر نفت کوره (که نزدیک به ۳۰ درصد حجم فرآورده‌های نفتی کشور را تشکیل میدهد و ارزش قیمتی آن کمتر از نفت خام است) در ایران و نیز پایین بودن سطح تکنولوژی پالایش در کشور باید به دنبال راه حلی بود تا نفت را به صورت فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر به بازار جهانی عرضه کرد و تا حد امکان از فروش نفت به شکل خام یا در قالب فرآورده‌های ارزان پرهیز کرد.
سنگین‌تر شدن نفت خام ایران در طی سال‌های اخیر و همراه نشدن آن با پیشرفت فنی پالایشگاهی، باعث افزایش حجم محصولات سنگین پالایشگاهی شده و حاشیه سود صنعت نفت را کاهش داده است. همچنین افزایش تقاضا و در نتیجه افزایش قیمت محصولات پتروشیمی نشان‌گر این است که با ورود به این بازار و ارزش‌آفرینی بیشتر در زنجیره تولید صنعت نفت، میتوان امید به آینده روشن‌تری داشت؛ این امر با حرکت در مسیر توسعه فنی واحدهای پالایش و پتروشیمی محقق خواهد شد.
از جمله مدل‌های توسعه صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی نفت و گاز، ادغام واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی و یا به اختصار، احداث «پتروپالایشگاه»ها است که در کشورهای زیادی امتحان شده و توسعه یافته است. در حال حاضر نیز پروژه‌های مختلفی برای توسعه این مدل در دنیا در حال اجرا است.
پتروپالایشگاه در واقع ادغام مجموعه‌های پالایشی و پتروشیمیایی و ارتباطی از جریان مواد و انرژی، بین آنهاست که باعث هم‌افزایی این مجموعه‌ها میشود. گاهی یک پتروپالایشگاه از صفر احداث میشود و گاهی از ادغام بین پتروشیمی و پالایشگاه مجاور به وجود می‌آید. البته با احداث یک پتروشیمی در کنار یک پالایشگاه و یا برعکس هم میتوان به یک پتروپالایشگاه دست یافت.
در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس با انتشار گزارشی با عنوان «پتروپالایشگاهها و اهمیت آنها در تکمیل زنجیره ارزش نفت و بررسی وضعیت آن در ایران»، با تاکید بر اینکه احداث پتروپالایشگاه ها یکی از مهمترین راهکارهای جلوگیری از تاثیرپذیری شدید اقتصاد از نوسانات قیمت و دستیابی به حاشیه سود بسیار بالاتر و رونق اقتصادی است، پیشنهاد داد: طرح های جدید به شکل پتروپالایشگاه تعریف گردند.
نتایج این گزارش نشان میدهد که پتروپالایشگاهها در مقایسه با پالایشگاهها حاشیه سود بالاتری دارند. در ایران نیز با هدف تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی بیشتر، تعدادی از مجتمع‌های پتروشیمی در مجاورت مجتمع‌های پالایشی ایجاد شدند. اما صبغه استراتژی تأمین سوخت در پالایشگاههای کشور سبب شده که از یک طرف اقتصاد پالایشگاههای کشور در وضعیت مناسبی نباشد و از طرف دیگر مجتمع‌های پتروشیمی با مشکلات کمّی وکیفی خوراک مواجه باشند. در حال حاضر رویکرد تلفیقی پتروپالایشی در کشور ضعیف است و این موضوع سبب شده که صنعت پالایش کشور به تنهایی از اقتصاد ضعیفی برخوردار باشد. از سویی تمرکز صنعت پتروشیمی کشور بر خوراک گاز و تولید محصولات بر پایه گاز نیز موجب توسعه نامتوازن این صنعت شده است.
به منظور ایجاد و تقویت رویکرد تلفیقی پتروپالایشگاهها مواردی از جمله یکپارچه شدن نظام سیاستگذاری و تنظیم‌گری دو صنعت پالایش و پتروشیمی، تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی موجود، تغییر رویکرد در تخصیص خوراک و تحویل ترکیبی از خوراک‌های مایع و گاز به صنعت پتروشیمی توسط وزارت نفت پیشنهاد میشود».
*انواع پتروپالایشگاهها در جهان
در بخش «پتروپالایشگاهها و تکمیل زنجیره ارزش نفت» گزارش این مرکز پژوهشی آمده است: «تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز در جهت افزایش ارزش‌افزوده و جلوگیری از خام‌فروشی یکی از اصولی است که برای سوق دادن درآمدهای نفتی به سمت تولید داخلی در سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه مورد تأکید قرار گرفته است. توسعه یکنواخت و پایدار زنجیره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سیاستهای توسعه‌ای صنعت پالایش و پتروشیمی است. طبق گزارش شرکت توتال، در سال 2020 رشد تقاضای جهانی برای محصولات نفتی 1.1 درصد و برای پلیمر 3.3 درصد خواهد بود.
با در نظر گرفتن این موضوع، ایجاد یک سیستم ترکیبی از پالایش و پتروشیمی (پتروپالایشگاه) ضروری به نظر میرسد. پتروپالایشگاه عبارت است از یکپارچگی بین مجتمع‌های پالایشی و پتروشیمی که با هدف تنوع در محصولات، کاهش قیمت تمام شده محصولات، بهینه‌سازی راندمان، افزایش سودآوری و بهینه‌سازی مصرف انرژی پایه‌ریزی شده است. پیکربندی پتروپالایشگاهها متناسب با نوع خوراک، ساختار زنجیره ارزش و بازار هر کشور متفاوت است، اما میتوان پتروپالایشگاهها را از لحاظ ساختار به سه دسته کلی تقسیم کرد:
- پالایشگاه + کراکربخار
- پالایشگاه + واحد آروماتیک
- پالایشگاه + کراکربخار+ واحد آروماتیک».
*مزایای متعدد احداث پتروپالایشگاهها
در بخش «مزایای ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی» گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: «افزایش حاشیه سود فراوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه‌های تأمین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یکپارچه و هماهنگی آسانتر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشیمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنین توان استفاده از هیدروکربن‌های سنگین به عنوان خوراک واحد پتروشیمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است. در یک مجموعه پتروپالایشی با اشتراک‌گذاری جریان‌های مواد، نیروی انسانی و سرویس‌های مختلف همچون خدمات زیست‌محیطی و حمل‌ونقل بین واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش میباید. شایان ذکر است یک پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشیمی چالشهایی را نیز به همراه خواهد داشت. نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، پیچیده‌تر شدن فرایند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرایند از جمله این چالشهاست... در برخی موارد همچون اطمینان همیشگی از خوراک پایدار، عدم انقطاع در تولید به دلیل عدم ورود کشتی خوراک (بسته به نحوه دریافت خوراک)، قدرت تحرک شرکت در بازار که میتواند با ذخیره‌سازی محصول میانی یا انتهایی قیمت را تنظیم نماید، از جمله مزایای ایجاد پتروپالایشگاههاست».
*حاشیه سود ناخالص 15.7 دلار به ازای هر بشکه با ایجاد پتروپالایشگاه
در نمودارهای زیر، مقایسهای بین ارزش‌افزوده محصولات حاصل از یک پالایشگاه به تنهایی و همچنین ارزش‌افزوده محصولات پتروپالایشگاه در مقایسه با خوراک نفت خام انجام شده است. همانگونه که از نتایج برمی‌آید، محصولات تولیدی مانند پارازایلن و بوتادین و سایر محصولات پتروشیمی ارزش‌افزوده بسیار بالاتری نسبت به فراورده‌های پالایشگاهی ایجاد میکنند.
در نمودار زیر حاشیه سود این دو وضعیت، مقایسه شده است. با توجه به نمودار، حاشیه سود ناخالص طرح از 7 تا 15.7 دلار به ازای هر بشکه، با ایجاد پتروپالایشگاه به منظور تولید محصولات پتروشیمیایی افزایش نشان میدهد.
از آنجا که فناوری یکپارچه واحدهای پتروپالایشگاهی یک رویکرد جهانی است، لذا کشورها سعی میکنند از ابتدا مجتمع‌های خود را به صورت یکپارچه تعریف کنند و سیاست غالب، اخذ فناوریهای جدید در قالب ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی است. از جمله مزایای اینگونه فناوری‌ها بازیافت گرما در فرایند ایزومری پالایشگاههای نفتی است. از طرف دیگر، مدیریت هیدروژن میان واحدهای پالایشگاهی و پتروشیمی فراهم است. با توجه به فراهم بودن خوراک واحدهای پتروشیمی، با کاهش هزینه‌ها و بهبود عملکرد در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی روبهرو خواهیم بود».
*حاشیه سود اندک توسعه صنعت پالایش با تداوم سیاست فعلی
در بخش دیگری از گزارش بازوی کارشناسی مجلس با عنوان «سناریوهای پیش رو» آمده است: «با توجه به مطالب فوق و آمارهای رسمی منتشر شده، با در نظر گرفتن میزان تولید گاز مایع، بنزین، نفتا و نفت سفید در پالایشگاههای موجود و در حال ساخت کشور و همچنین مزایای ساخت پتروپالایشگاهها سه سناریو میتواند مطرح شود:
سناریوی اول: تولید حداکثری بنزین به منظور حفظ خودکفایی در زمینه این محصول
سناریوی دوم: ساخت پتروشیمی در کنار پالایشگاههای موجود
سناریوی سوم: ایجاد پترو پالایشگاههای جدید
در سناریوی اول که هم‌اکنون سیاست حاکمیت کشور بر این مبناست، نفتای حاصل از پالایشگاههای کشور مستقیماً به بنزین تبدیل میشود. با توجه به داده‌های موجود این حاشیه سود در حدود 11 الی 12 دلار به ازای هر بشکه است. از طرفی نیز برخی دیگر از محصولات حاشیه سود منفی دارند و این موضوع باعث میشود حاشیه سود نهایی پالایشگاه به 3 الی 4 دلار به ازای هر بشکه برسد که از منظر اقتصادی این میزان سود با توجه به سرمایه‌گذاری‌های لازم عدد قابل توجهی نباشد. به علاوه اینکه بسیاری از مسائل و مشکلات زیست‌محیطی را نیز به دنبال خواهد داشت.
* حاشیه سود ناخالص پتروپالایشگاه نسبت به پالایشگاه بیش از دو برابر است
در سناریوی دوم میتوان به منظور افزایش ارزش‌افزوده و تکمیل زنجیره ارزش نفت و جلوگیری از خام‌فروشی در راستای سیاستهای اقتصاد مقاومتی اقدام به احداث پتروشیمی‌هایی بر مبنای خوراک مایع نفتا کرد تا محصولات با ارزشتر که برخی از آنها در حال حاضر به کشور وارد میشود، تولید شوند. همانگونه که قبلاً نیز عنوان شد حاشیه سود ناخالص پتروپالایشگاهها نسبت به یک پالایشگاه بیش از دو برابر است که جذابیت اقتصادی آن را افزایش میدهد. در این صورت به جای وارد کردن محصولات با ارزش‌افزوده بالای پتروشیمی، میتوان بنزین مورد نیاز کشور را وارد نمود و در ازای آن محصولات پتروشیمی را صادر کرد.
*احداث پتروپالایشگاهها یکی از مهمترین راهکارهای رونق اقتصادی است
در بررسی سناریوی سوم باید توجه شود که صادرات نفت خام حاشیه امنیت پایینی به دلیل نوسانات قیمت نفت دارد. اما در صورتی که همین نفت خام به محصولات پالایشی و در ادامه به محصولات پتروشیمی تبدیل گردند، حاشیه سود و امنیت بالایی برای صادرات محصولات نفتی و پتروشیمیایی حاصل خواهد گردید. زیرا این محصولات با تأخیر زمانی نسبت به نفت خام دچار نوسان قیمت میشوند. لذا یکی از مهمترین راهکارها برای تثبیت نسبی اقتصاد کشور و جلوگیری از تأثیرپذیری شدید اقتصاد از نوسانات قیمت نفت و همچنین دستیابی به حاشیه سود بسیار بالاتر و رونق اقتصادی باید در کنار حفظ بازار فروش نفت خام در جهان، تمهیدات لازم در جهت احداث واحدهای پتروپالایشی در کشور اندیشیده شده و به صورت جدی به مرحله اجرا در بیاید. در این صورت علاوه بر کاهش خام‌فروشی، شاهد رونق اقتصادی نیز در کشور خواهیم بود. ازاینرو انتظار میرود دولت و مجلس با ایجاد سازوکارهایی مطمئن جهت سرمایه‌گذاری در پتروپالایشگاهها، بخش خصوصی را جهت ورود به این عرصه ترغیب کنند.
*دنیا به سمت توسعه پتروپالایشگاه ها حرکت کرده است
در بخش «نتیجه گیری» گزارش این مرکز پژوهشی آمده است: «توسعه صنعت پالایش امروزه در دنیا با تغییر نگرش همراه است و علاوه بر تولید سوخت، پالایشگاهها را مبتنی بر تولید محصولات پتروشیمی نیز احداث میکنند. نمونه‌هایی از این رویکرد در کشورهای مختلف مانند ژاپن، روسیه، عربستان، مالزی و... قابل بررسی هستند. روسیه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گاز دنیاست، اما صنعت پتروشیمی خود را با رویکرد یکپارچه و مبتنی بر خوراک‌های مایع و گازی توسعه داده است. حتی کشورهایی که تولیدکننده نفت نیز نیستند، این مسئله را در پیش گرفتند.
در ایران بحث پتروپالایشگاهها در زمینه برنامه‌ریزی و توجیه‌پذیری دچار مشکلات فراوان است. متأسفانه نظام برنامه‌ریزی و توسعه صنعت پالایش از صنعت پتروشیمی در کشورمان جدا بوده و همین موضوع نیز مسائلی را برای هر دو صنعت ایجاد کرده است. هنوز در داخل کشور نگاه به صنعت پالایش بر تولید سوخت استوار است، نبود یک نظام واحد سبب شده است که صنعت پالایش در ایران غیراقتصادی تصور شود. در حالی که با اتصال صنعت پالایش و پتروشیمی و تولید فراورده‌های ویژه، صنعت پتروپالایش از اقتصاد مطلوب‌تر و جذاب‌تری برخوردار خواهد شد.
رویکرد تلفیقی در مالکیت و مدیریت صنعت پالایش و پتروشیمی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در واقع مبتنی بر منطق اقتصادی، بنگاههای پالایشی سعی در یکپارچه شدن با مجتمع‌های پتروشیمی را داشته باشند تا بتوانند محصولات میانی کم‌ارزش خود مانند نفتا را به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر تبدیل کنند.
این در حالی است که در ایران بارها مسئولان اعلام کرده‌اند که توسعه صنعت پتروشیمی کشور گازمحور خواهد بود. هر چند احداث پتروشیمی بر مبنای خوراک گاز در مقطع کنونی مصداق اقتصاد مقاومتی بوده و شدت جریان خام‌فروشی را کاهش خواهد داد، اما به نظر میرسد سیاستها باید به گونه‌ای تغییر یابد که هر دو خوراک گاز و مایع تحویل پتروشیمی‌ها گردد و زمینه احداث پتروپالایشگاهها نیز مهیاتر شود. ایران نفتای با کیفیت و رقابتی جهت مصرف در صنعت پتروشیمی را داراست و میتوان به کمک فرایندهای کراکر با بخار و آروماتیک‌سازی، اقدام به توسعه سیستم‌های پتروشیمی بر پایه نفتا نمود.
*ساخت مجتمع‌های پتروشیمی در مجاورت واحدهای پالایشگاهی در جهان مرسوم نیست
دیدگاه دیگر آن است که این تمایل وجود داشته باشد که در مجتمع‌های پالایشگاهی، واحدهای جدید پتروشیمی ایجاد گردد و با این کار زنجیره تولیدات تا حدی تکمیل شود، اما در شرایط موجود، ساخت و راهاندازی مجتمع‌های پتروشیمی با هزینه مجدد تهیه لیسانس همراه بوده که این موضوع ضریب سودآوری را کاهش داده در نهایت، ساخت واحدهای پتروشیمی در پالایشگاههای قدیمی به لحاظ اقتصادی مقرون به‌صرفه نباشد.
سابقه ساخت مجتمع‌های پتروشیمی در مجاورت واحدهای پالایشگاهی در ایران وجود دارد، اما این امر یک رویکرد بسیار ساده است که امروزه در جهان به دلایل اقتصادی، مرسوم نیست. هر چند به دلیل در اختیار قرار دادن خوراک گاز ارزان توسط دولت، اقتصاد مجتمع‌های خوراک مایع جهت تولید آروماتیکها و تولید الفین‌های سنگین ضعیفتر است، اما توسعه یکپارچه زنجیره ارزش نیازمند تولید متوازن محصولات پایه پتروشیمی است که این امر زمانی محقق خواهد شد که خوراک ترکیبی در اختیار پتروشیمی‌ها قرار گیرد».
*7 راهکار مرکز پژوهش‌ها برای توسعه پتروپالایشگاه ها در کشور
راه‌حلهای پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس برای توسعه پتروپالایشگاهها عبارتست از: «1- به‌منظور افزایش سودآوری، بالا بردن بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها، پیشنهاد میشود طرح ساخت پتروپالایشگاهها و یکپارچه شدن مالکیت در اولویت قرار گیرد.
2- یکپارچه بودن نظام سیاستگذاری و تنظیم‌گری دو صنعت پالایش و پتروشیمی از مهمترین مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
*ضرورت تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمع‌های پتروشیمی و پالایش فعال در کشور
3- در خصوص مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشی موجود، سهامداری مشترک بین مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشگاههای نفت کشور میتواند مفید واقع شود. با توجه به اینکه بخشی از سهام صنعت پالایش متعلق به سهام عدالت است، تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمع‌های پتروشیمی و پالایش فعال در کشور میتواند راهگشا باشد.
4- دولت و مجلس باید با تنظیم قیمت خوراک گاز و مایع و همچنین ترکیب خوراکی که در اختیار پتروشیمی‌ها قرار میگیرد، جذابیت لازم جهت سرمایه‌گذاری در بخش پتروپالایشگاه را بیش از پیش ایجاد کنند. وزارت نفت نیز در تخصیص خوراک به صنعت پتروشیمی از ارائه خوراک‌های خالص خودداری کند.
5- با راهاندازی طرح فراگیر پالایشی سیراف و پالایشگاه ستاره خلیج فارس، مقادیر زیادی نفتا تولید خواهد شد که میتواند به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها مورد استفاده قرار گیرد. ازاینرو پیشنهاد میشود برنامه‌ریزی‌ها برای احداث صنایع پتروشیمی در پایین‌دست این طرح توسط بخش خصوصی یا دولتی با هدف تولید محصول نهایی که به دست مصرفکننده برسد، در دستور کار قرار گیرد.
6- به منظور ایجاد بستر اولیه برای رصد عملکرد صنعت پتروشیمی کشور برای اجرای سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی تقویت نقش نظارتی مجلس شورای اسلامی در زمینه ایجاد پتروپالایشگاهها میتواند کمک خوبی در ایجاد و تقویت زیرساختهای نهادی لازم باشد.
*طرح های جدید به شکل پتروپالایشگاه تعریف شود
7- به‌منظور جلوگیری از خام‌فروشی نفت و درآمدزایی بیشتر برای کشور و توسعه پایدار پیشنهاد میشود طرح‌های جدید به شکل پتروپالایشگاه تعریف گردند. لذا در برنامه‌ریزی‌های دستگاه‌های حاکمیتی باید تسهیلات و مشوق‌های لازم جهت مشارکت بیشتر سرمایه‌گذاران بخش خصوصی لحاظ گردد.
