حق حقابه‌داران پایین‌دست
صدای شکستن چرخ‌های توسعه مرکز ایران به‌وضوح به گوش می‌رسد. کشاورزان شرق اصفهان، کاسه صبرشان لبریز شده و از آنجا که مدت‌هاست حقابه‌های قانونی آنها به سایر مصارف رسیده، کفن‌پوش شده‌اند و خودشان با لودر به جان لوله انتقال آب شرب یزد افتاده‌اند تا حقشان را بگیرند.
به گزارش اقتصادآنلاین، لیلا مرگن در شرق نوشت: مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد می‌گوید از اسفند تاکنون 25 بار این لوله شکسته شده و این تخریب‌ها بدون برآورد آخرین خسارت که مربوط به روز یکشنبه گذشته است، دوونیم میلیارد خرج روی دست کشور باقی گذاشته است. هنوز گزارش تخریب قبلی تنظیم نشده که باز هم خبر می‌رسد برای بیست‌وششمین‌بار، در بامداد روز چهارشنبه تیربرق‌های خط انتقال آب اصفهان به یزد به وسیله کشاورزان شکسته شده است. این تنش‌ها یعنی توسعه‌ای که بر مبنای انتقال آب به حوضه آبریز زاینده‌رود و دیگر شهرهای ایران پایه‌ریزی شده بود، در حال آسیب‌دیدن است. راهکارهای منطقی و مناسب متعددی برای مشکل حوضه آبریز زاینده‌رود وجود دارد. بهبود مصرف آب در بخش کشاورزی یکی از بهترین و پایدارترین راهکارهاست اما گویا مسئولان اصفهانی، صرفا بر طبل انتقال بیشتر آب به این حوضه و مقابله با خروج آب از این حوضه می‌کوبند. شاید به همین دلیل است که تنش‌های اجتماعی در اصفهان به این حد رسیده است. خشک‌شدن زاینده‌رود، آینه عبرت اجرای پروژه‌های توسعه‌ای مبتنی بر انتقال آب از دیگر حوضه‌هاست اما گویا کسی گوشش به این هشدارها بدهکار نیست.
اعتراضات کشاورزان شرق اصفهان بیش از یک دهه است که راه به جایی نمی‌برد. قدیمی‌ترین حقابه‌داران حوضه آبریز زاینده‌رود، 10سالی هست که نمی‌توانند زمین‌های خود را به نحو مطلوب زیر کشت ببرند و کمرشان زیر بار سنگین هزینه‌های زندگی خم شده است. آب که مهم‌ترین نهاده مورد استفاده آنهاست، این روزها در پایین‌ترین قسمت حوضه آبریز، به کیمیا تبدیل شده است. کشاورزان اصفهانی فکر می‌کنند حقابه‌شان با خط لوله انتقال آب به یزد، دزدیده می‌شود و آبی که باید به زمین‌های کشاورزی آنها برسد، در لوله منتقل شده و صرف صنعت یزد می‌شود. آنها وکیلی دارند که از حقوقشان دفاع کند. گزارشی از پژوهشکده شورای نگهبان درباره پروژه انتقال آب به یزد در دست دارند و براساس این گزارش به شماره 9602015، مدعی هستند هر گونه انتقال آب به یزد غیرقانونی است.
پروژه‌ای برای بهبود کیفیت آب شرب یزد
اما دستور انتقال آب یزد را چه کسی صادر کرده است؟ آیا واقعا این آب همان حقابه کشاورزان شرق اصفهان است یا اینکه داستان چیز دیگری است. محمدمهدی جوادیان‌زاده، مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد در این‌باره بیان می‌کند: تخصیص آب به یزد در سال 68 در دولت هاشمی بوده است. 78 میلیون مترمکعب تخصیص آب برای صنعت و شرب این استان در نظر گرفته شد. این پروژه هم هیچ ربطی به تونل کوهرنگ سه نداشته است. تخصیص قطعی بوده و در متن تخصیص، فقط بر اجرای هرچه سریع‌تر طرح کوهرنگ سه تأکید شده است.
او ادامه می‌دهد: کشاورزان شرق اصفهان در 13 سال ابتدای افتتاح این پروژه هیچ مشکلی نداشته‌اند و حقابه خود را دریافت می‌کردند. بحث حقابه‌ها چندان مشخص نیست. آنچه مشخص است، تخصیص یزد بعدها به 98 میلیون مترمکعب می‌رسد ولی هیچ‌وقت به یزد، بیش از 65 میلیون مترمکعب آب نمی‌دهند. از اسفند 78 تا این لحظه هیچ‌وقت بیش از این رقم، آب به یزد اختصاص داده نشده است. در سال گذشته به دلیل کمبود آب در زاینده‌رود، این تخصیص 20 درصد کاهش یافت و به 53 میلیون مترمکعب رسید.
جوادیان‌زاده تأکید می‌کند: آب انتقالی اصلا برای صنعت مصرف نمی‌شود و صرفا به مصرف شرب می‌رسد. در استان یزد 123 میلیون مترمکعب در سال، آب در بخش شرب مصرف می‌شود. کل آب اختصاص‌یافته از زاینده‌رود، 53 میلیون مترمکعب است. باید به همین اندازه آب بی‌کیفیت یزد را با آب شیرین زاینده‌رود مخلوط کنیم تا قابلیت شرب پیدا کند.
به گفته او، درجه شوری آب یزد در جاهای مختلف فرق می‌کند؛ درجه شوری هزار، برای شرب مطلوب است و درجه شوری دوهزار، کلا غیراستاندارد است. درجه شوری آب شهر یزد بین هزار تا هزارو 200 است. در بافق، بهاباد و اردکان درجه شوری بین دوهزار تا دوهزارو 500 است و با آب‌های با درجه شوری بالای
10 تا 15 هزار، پسته کاشته می‌شود. بنابراین از آب انتقالی، برای شیرین‌کردن آب شرب مردم یزد استفاده می‌شود. مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد اضافه می‌کند: چهار درصد از آب انتقالی از ابتدای اجرای پروژه به بخش صنعت اختصاص می‌یابد و 96 درصد بقیه صرف بهبود وضعیت آب شرب منطقه می‌شود.
خسارت دوونیم میلیارد تومانی
جوادیان‌زاده اعلام می‌کند که از اسفند تاکنون 25بار لوله انتقال آب یزد به اصفهان شکسته شده است که بدون درنظرگرفتن خسارات شکستگی لوله روز یکشنبه، دو و نیم میلیارد تومان خسارت به این پروژه برآورد شده است.
البته فردای مصاحبه با او، روابط‌عمومی آب منطقه‌ای استان یزد اعلام کرد که کشاورزان اصفهانی برای بیست‌وششمین‌بار 30 تیر برق پروژه انتقال آب اصفهان به یزد را شکسته و به آن خسارت وارد کرده‌اند و ترمیم این خسارات به بیش از 24 ساعت زمان نیاز دارد؛ بنابراین هزینه‌های خسارات وارده به این پروژه، باز هم افزایش یافته است.
به گفته مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد، توسعه در بالادست حوضه آبریز زاینده‌رود سبب شده است که این مشکلات ایجاد شود. او تأکید می‌کند: در بالادست زاینده‌رود پروژه‌های توسعه‌ای مثل کوهرنگ یک و کوهرنگ دو و کوهرنگ سه از سوی دولت اجرا شده است، اما خط لوله یزد از آبگیر چم آسمان شروع می‌شود. جوادیان‌زاده می‌گوید: از زمان اجرای خط انتقال آب به یزد، به‌مدت 13 سال کشاورزان اصفهانی معترض نبوده‌اند و در اسفند 91، اعتراضات به این پروژه آغاز می‌شود و تعرض خیلی گسترده‌ای به این خط انتقال صورت می‌گیرد. یک ایستگاه انتقال آب را آتش می‌زنند و خسارت شدید به ایستگاه پمپاژ انتقال آب به یزد وارد می‌شود. اگر حقابه کشاورزان به ناحق گرفته می‌شود و به یزد می‌آید، آنها از روز اول اجرای پروژه نباید آب در اختیار داشته باشند اما این‌گونه نبوده است. او یادآور می‌شود: زمانی که تخصیص برای یزد تعیین می‌شود، با درنظرگرفتن منابع و مصارف در منطقه یزد و اصفهان این حجم در نظر گرفته می‌شود. در آن مقطع، چهارمحال‌وبختیاری هم جزء آب منطقه‌ای یزد بوده و مصارف این منطقه هم درنظر گرفته می‌شود. هرچند چهارمحالی‌ها هم می‌گویند که امور آب اصفهان حق پدری را برای آنها به‌جا نیاورده است و نیازهای آبی آنها را در نظر نگرفته است.
انتقال آب حوضه زاینده‌رود به خارج از حوضه
حوضه آبریز زاینده‌رود که پذیرنده آب از حوضه دیگری است و با اجرای پروژه‌های مختلف، آب به زاینده‌رود سرازیر شده است، خود به محلی برای تأمین آب دیگر شهرهای خارج از حوضه تبدیل شده است. آن‌طور که مسعود میرمحمد صادقی، مدیرعامل آب منطقه‌ای اصفهان به «شرق» می‌گوید: آب از حوضه آبریز زاینده‌رود به استان یزد همچنین شهرهای کاشان (که جزء استان اصفهان است، اما بیرون حوضه آبریز زاینده‌رود به حساب می‌آید)، اردستان و نائین (به عنوان شهرهای خارج از حوضه آبریز) منتقل شده است. در مجموع استان اصفهان و یزد، نزدیک به 400 میلیون مترمکعب آب در بخش شرب مصرف می‌کنند.
او درباره دلایل بروز مشکل در حوضه آبریز زاینده‌رود عنوان می‌کند: در این حوضه، منابع کمتر از مصارف است. این عدم تعادل باعث می‌شود که کشاورزان شرق اصفهان که از حقابه‌داران قدیمی زاینده‌رود هم هستند، به دلیل اینکه زمین‌هایشان در آخر خط و پایین‌دست حوضه واقع شده است، آب دریافت نکنند.
به گفته میرمحمد صادقی، براساس مصوبه شورای‌عالی آب، آب حاصل از زاینده‌رود طبیعی و تونل اول کوهرنگ متعلق به حقابه‌داران اصفهان است. به‌این‌ترتیب قسمت اعظم آبی که وارد زاینده‌رود می‌شود، متعلق به آنهاست.
او ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه مصارف شرب در اولویت است و باید آب شرب مردم تأمین شود، بخشی از حق حقابه‌داران در این بخش مصرف می‌شود. در بالادست حوضه آبریز هم به دلیل اینکه آب ابتدا از آنجا عبور می‌کند، کشاورزی سهم خود را برداشت می‌کند. صنعت هم سهمی از آب می‌گیرد؛ نتیجه اینکه حقابه‌دارانی که به‌صورت سنتی آب داشتند و کشت و کار می‌کردند و در شرق و غرب اصفهان مشغول به فعالیت بودند، به حقابه خود نمی‌رسند. سال گذشته کشاورزان غرب اصفهان هم آب دریافت نکردند.
مدیرعامل آب منطقه‌ای اصفهان دریافت‌نکردن آب از سوی کشاورزان را عامل نگرانی آنها و شکسته‌شدن لوله یزد معرفی می‌کند و البته به این نکته هم اشاره می‌کند که این رفتار کار اشتباهی است.
اعدادی که بیان نمی‌شود
میرمحمدصادقی هیچ عددی درباره افزایش بارگذاری در بالادست حوضه را در ذهن ندارد اما تأیید می‌کند که از سال 84 به بعد، مقدار زیادی بارگذاری کشاورزی در بالادست حوضه آبریز زاینده‌رود در استان‌های اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری انجام شده است ولی فعلا چهارمحال‌وبختیاری آب خیلی کمی از زاینده‌رود برداشت می‌کند.
او اضافه می‌کند: جمعیت در استان اصفهان بیشتر شده است. این استان یک مرکز صنعتی است که جمعیت آن به دلیل افزایش زادوولد و مهاجرت بیشتر شده است. صنعت گردشگری هم بر جمعیت این استان تأثیر گذاشته است. خروج آب حوضه به سایر شهرها هم عاملی برای کاهش حقابه‌ها بوده است. صنعت هم از دیرباز به‌تدریج در حوضه آبریز اضافه شده و بارگذاری جدید داشته است. به گفته او حجم آب مورداستفاده در بخش صنعت، 60 تا 70 میلیون مترمکعب است که بخش عمده آن در استان اصفهان مصرف می‌شود. اگرچه مدیرعامل آب منطقه‌ای اصفهان توسعه ناپایدار حوضه آبریز زاینده‌رود و سراسر کشور را عامل بروز تنش‌های اجتماعی می‌داند اما راهکارش برای حل مشکل زاینده‌رود تکمیل پروژه کوهرنگ سه یعنی یک پروژه انتقال آب دیگر برای تزریق آب بیشتر به حوضه زاینده‌رود است! این در حالی است که منابع مطلع می‌گویند: تونل انتقال آب پروژه کوهرنگ سه کاملا اجرا شده است. هنوز سد این پروژه ساخته نشده است و حدود 60 تا 80 میلیون مترمکعب آب به‌وسیله پمپاژ، از طریق بندها و تونل احداث‌شده به حوضه زاینده‌رود منتقل می‌شود. در صورت تکمیل سد مرتبط با طرح کوهرنگ سه، در سال‌های نرمال 250 میلیون مترمکعب و در سال‌های پرآب تا 400 میلیون مترمکعب قابلیت انتقال آب در این پروژه وجود دارد.
بهبود راندمان کشاورزی راه نجات
اجرای پروژه‌های انتقال آب جدید نه‌تنها مشکل حوضه آبریز زاینده‌رود را حل نمی‌کند بلکه برای سایر حوضه‌ها هم مشکل ایجاد می‌کند. با وجود این مسئولان اصفهانی همچنان بر طبل انتقال آب می‌کوبند. حمیدرضا خدابخشی، رئیس انجمن صنفی مهندسان آب خوزستان راهکار پایدارتری برای نجات حوضه آبریز زاینده‌رود ارائه می‌دهد.
او می‌گوید: باید یک کار چندوجهی در این حوضه صورت گیرد. باید قوانینی مصوب شود که از مهاجرت بی‌رویه به منطقه جلوگیری شود. مشاغل جدید کم‌آب‌بر با مزیتی بالاتر از مزیت کشاورزی در این حوضه آبریز جایگزین شود.
رئیس انجمن صنفی مهندسان آب خوزستان با تکیه بر آمارهای اعلام‌شده در سایت وزارت جهاد کشاورزی حجم آب مصرفی در بخش کشاورزی اصفهان را هفت‌ونیم میلیارد مترمکعب و آب مصرفی بخش صنعت را 250 تا 350 میلیون مترمکعب اعلام می‌کند. بنابراین او تأکید می‌کند که با اصلاح راندمان 30 درصدی فعلی بخش کشاورزی به 70 درصد، 40 درصد منابع آب این منطقه آزاد می‌شود.
به گفته خدابخشی باید کشاورزی به سمت کشت گلخانه‌ای سوق داده شود. آبیاریهای کنترل‌شده در دستور کار قرار گیرد. کشاورز آموزش ببیند و زمان رهاسازی آب را بلد باشد. از روش‌های کم‌آبیاری در این منطقه استفاده شود تا هم راندمان آب و هم تولید افزایش یابد.
او اضافه می‌کند: اجرای این برنامه‌ها سرمایه زیادی نمی‌خواهد. سرمایه‌گذاری در بحث آبیاری تحت فشار اگر دلسوزانه‌تر باشد و از روش‌های مشاوره و ترویجی استفاده شود، تعداد نیروهای ستادی کم و به نیروهای صف در بخش ترویجی اضافه کنیم، همچنین کارشناسان و متخصصان نظام مهندسی به‌عنوان ناظر به مزرعه بروند و به زارعین کمک کنند، دستیابی به راندمان 70 درصد آب در بخش کشاورزی کار خیلی سختی نیست.
رئیس انجمن صنفی مهندسان آب خوزستان تأکید می‌کند: بخش نرم‌افزاری کار باید تقویت شود زیرا راندمان آبیاری در سیستم‌های سنتی و روش‌های آبیاری سطحی هم تا 70 درصد قابل افزایش است. به شرط اینکه کشاورز زمان‌سنجی آبیاری را بلد باشد و آب را روی زمین رها نکند.
او اضافه می‌کند: علاقه‌مندی زارع به کشت انواع مختلف محصول و کنترل بازار مصرف هم در موفقیت برنامه‌ها بسیار تأثیرگذار است. وزارت جهاد کشاورزی باید بداند چه کشتی به چه میزان باید تولید شود تا با مازاد محصول مواجه نشویم و محصولات با قیمت مناسب به بازار عرضه شود. به‌این‌ترتیب معیشت کشاورزان هم تأمین خواهد شد.
