آغاز فاجعه: ذرات‌نمک به شهر ارومیه رسید

«محسن سلیمانی‌روزبهانی» مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌ها زنگ خطر ریزگردهای نمکی را به صدا درآورد و وجود ذرات نمک در هوای شهرهای اطراف دریاچه ارومیه را تایید کرد. ریزگردهایی که به گفته بیوک رئیسی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان شرقی از سواحل دریاچه ارومیه گذشته‌اند و به تبریز رسیده‌اند. «احمد کیخا» معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم خواستار جدی گرفتن ریزگردهای نمکی شده که اگر کنترل نشود علاوه بر آذربایجان غربی و شرقی، کردستان و خراسان را هم در‌می‌نوردد. از سوی دیگر اگر برنامه در حال اجرای سازمان محیط‌زیست نتواند از پیشروی آنها جلوگیری کند، به پایتخت هم خواهد رسید. مسئله‌ای که باعث نگرانی شدید نماینده شهر ارومیه، نادر قاضی‌پور شده است. او پیش از این از تهدید جان مردم منطقه توسط 8 میلیارد تن ریزگرد نمکی دریاچه خبرداده بود که مهاجرت 3میلیون نفر را در پی خواهد داشت. مدیریت آب‌های سطحی به سمت دریاچه معصومه ابتکار رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست کشور، مدیریت منابع آبی را کلید رهایی از ریزگردهای نمکی می‌داند که بخش بسیار زیادی از کشور را تهدید می‌کند و اگر جلوی آنها گرفته نشود، همسایگان شمالی را هم گرفتار خواهد کرد. ریزگردهایی که به‌رغم تکذیب‌های چند ماه گذشته اما امروز توسط سلیمانی‌روزبهانی به عنوان شاهد عینی تایید می‌شود. او می‌گوید: «در سفری که روز جمعه به اطراف دریاچه ارومیه داشتم از نزدیک شاهد وزش بادهای شدید و وجود ذرات نمک به همراه گرد و خاک در هوای این منطقه بودم.» به گفته او، البته این نمک از زمین‌های اطراف دریاچه برخاسته بود و از نمک‌های بستر دریاچه که همچنان کریستاله هستند، ناشی نشده است. البته همانطور که او هم تاکید می‌کند فرقی نمی‌کند که منشا ذرات نمکی کجا باشد. به گفته این مقام مسئول، باد‌های نمکی زنگ خطری است که مسئولان باید هر چه سریع‌تر آن را شنیده و اقدامات لازم را پیش از آنکه انواع بیماری و ضرر و زیان‌های اقتصادی متوجه مردم این مناطق شود آغاز کنند. او در پاسخ به اینکه به جز راهکارهای بلند مدت و میان مدتی که در کارگروه احیای دریاچه ارومیه تصویب شده، در حال حاضر سریع‌ترین راه‌حل برای برون رفت از این بحران چیست؟ می‌گوید: البته هر راه‌حل کوتاه مدتی حکم مسکن را برای این معضل دارد و در نهایت بی‌فایده است و بهتر است مسئولان به فکر درمان بحران دریاچه ارومیه باشند و از مرحله حرف وارد عمل شوند. بادهای فصلی آذربایجان سفید شدند اوایل سال‌جاری بود که عکس‌هایی روی سایت‌های خبری محلی آذربایجانی رفت که نشان از خیزش ریزگردهای نمکی دریاچه ارومیه داشت اما مسئله از سوی تهران‌نشین‌ها تکذیب شد. هرچند همان موقع هم کارشناسانی از پروژه احیای دریاچه ارومیه شور شدن زمین‌های کشاورزی منطقه را تکذیب کردند اما ریزگردهای نمکی همچنان تصویری دور از ذهن برای بسیاری از تصمیم‌گیران بود. اما آنطور که مسعود محمدیان رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی پیش از این هشدار داده بود بادهای فصلی دست به کار شدند تا نخستین تصاویر وزیدن بادهای نمکی دریاچه ارومیه روی خروجی خبرگزاری‌ها برود؛ نمک‌هایی که بررسی‌ها نشان می‌دهد به سمت تبریز می‌روند. تبریزی که مسئولان استانی آن هماره مسئله خشک شدن دریاچه ارومیه را مشکل مردم آذربایجان غربی می‌دانستند و حتی حق آبه‌ای که باید به دریاچه ارومیه می‌رسید را به فدای زمین‌های افرادی کردند که قاضی‌پور آنها را افراد خاص و ذی‌نفوذ منطقه می‌داند. در این میان محمدیان هم تایید یا رد عکس‌هایی که روی خبرگزاری‌های رسمی کشور رفته است را متوجه اداره کل محیط‌زیست آذربایجان شرقی می‌داند.اما وضعیت خطرناک‌تر از آن است که بشود مسئله را در تبریز نگهداشت و تکذیب کرد تا جایی‌که کیخا خواستار ورود جدی دستگاه‌های درگیر می‌شود. رئیس جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی هم می‌گوید: «خشک شدن دریاچه ارومیه، کشاورزی و باغات منطقه را در آستانه نابودی کامل قرار داده و در صورت نبود راه‌حلی اورژانسی، شاهد فاجعه‌ای زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کشاورزی عظیمی در منطقه خواهیم بود.» ریزگردها زمین‌ها را شور کرده‌اند به گفته محمدیان، بر اساس اظهارنظر بسیاری از کارشناسان، در صورت ادامه روند فعلی و استمرار خشکسالی با خوشبینانه‌ترین برآوردها با وقوع بادهای‌های مرسوم در منطقه، انتشار نمک مزارع، باغ‌ها، شهرها و روستاها را آماج حملات خود قرار داده و کشاورزی منطقه آسیب جدی خواهد دید. هرچند باز هم یکی از کارشناسان پروژه ملی نجات دریاچه ارومیه که نمی‌خواهد نامی از او فاش شود می‌گوید که آسیب به زمین‌های کشاورزی مدت‌هاست که شروع شده است. اما بدون شک این بار تخریب‌ها بسیار گسترده‌تر از آن خواهد بود که بتوان روی آن را سرپوش گذاشت. محمدیان هم می‌گوید: «بادها آغازگر فاجعه زیست‌محیطی شمال غرب کشور است که باید هر چه سریع‌تر چاره‌اندیشی شود تا اثرات مخرب این فاجعه زیست‌محیطی گسترش نیابد.» بادهای فصلی که حتی پیش از اینکه نمک‌ها کاملا خشک و کریستالی شوند دست به کار پراکندن آنها در منطقه شده‌اند. محمدیان درباره ارزیابی‌های این سازمان از تاثیرات خشکی دریاچه ارومیه نیز می‌گوید: «بر اساس بررسی‌هایی صورت گرفته توسط سازمان جهاد کشاورزی استان، 204 هزار هکتار از اراضی آذربایجان شرقی به‌طور مستقیم تحت‌تاثیر پدیده خشکی دریاچه ارومیه قرار گرفته‌اند.» کیخا هم از بادهای فصلی آذربایجان شرقی و غربی که به خیزش ریزگردهای نمکی منجرمی‌شود واهمه دارد. هرچند می‌گوید: «البته اکنون این پدیده برای سطح دریاچه ارومیه عمومیت ندارد و بخش‌هایی که با جاده یا ساحل دریاچه تماس دارند یا جاهایی که از آنها نمک برداشت شده، با وزش باد، نمک به هوا بلند می‌شود.» به گفته کیخا بلورهای نمک سفت است، بنابراین به راحتی به هوا بلند نمی‌شود اما در هر حال بروز بادهای نمکی یکی از تهدیدهای خشک شدن دریاچه ارومیه است که زیست انسانی، گیاهی و حیوانی منطقه را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. تکذیب می‌کنیم اما وجود دارد او البته تاکید می‌کند که هم‌‌اکنون بروز بادهای نمکی در سطح عمومی دریاچه را تکذیب می‌کنیم، اما در برخی نقاط امکان بروز بادهای نمکی وجود دارد، زیرا وقتی از نمک برداشت می‌شود دیگر امکان بازسازی وجود ندارد، از این رو با شروع فصل بادها در آذربایجان نمک هم به هوا بلند می‌شود. به گفته او اکنون کارگروه ویژه دریاچه ارومیه در حال تهیه برنامه عملی برای نجات این دریاچه است که باید در مدت دو ماه این گزارش را تهیه و به رئیس‌جمهوری تقدیم کند.هرچند کیخا بروز بادهای نمکی در سطح عمومی دریاچه را تکذیب می‌کند اما قاضی‌پور می‌گوید نمک‌هایی که در استان آذربایجان غربی توفان به پا کردند در آسمان استان آذربایجان شرقی پخش شده است. این مسئله نشان می‌دهد که ریزگردهای نمکی دریاچه در خیزش جدید خود بسیار جدی هستند. کشاورزی علیه کشاورزان «از گری لوئیس» نماینده مقیم برنامه توسعه سازمان ملل متحد تا معصومه ابتکار گرفته و سایر کارشناسان انگشت اتهام خشک شدن دریاچه ارومیه را به سمت کشاورزی سنتی و استفاده بیش از حد از منابع آبی نشانه می‌روند. این به معنای مبرا کردن سد‌سازی‌ها بسیار زیاد و احداث پل کلانتری نیست. بلکه این مسائل عمر دریاچه ارومیه را کاهش دادند و خشک شدن آنها را تسریع کردند. اما واقعیت ماجرا این است که در تمام سال‌هایی که دوستداران محیط‌زیست درباره خشک شدن دریاچه ارومیه هشدار می‌دادند این مرغ وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و کشاورزان بود که یک پا داشت و به هیچ‌وجه قبول نمی‌کرد که مقصر مرگ دومین دریاچه شور جهان آنها هستند. مسئله آنقدر ادامه پیدا کرد تا دود سفید خشک شدن وارد چشم کشاورزان شد. کشاورزانی که این روزها نه راه پس دارند نه راه پیش. البته یک راه مانده است که خسارت را کم می‌کند اما به‌طور کامل جبران نمی‌کند و آن کنار گذاشتن سیستم سنتی در کشاورزی در منطقه و مدیریت منابع آب باقی مانده‌است.