کارنامه قبولی بورس کالا در کاهش رانت/ فقدان نظارت قدرتمند، تنها مانع تا حذف کامل واسطه‌گری

اقتصاد آنلاین - لیلی شهیر ؛ از سال 82 که بورس کشاورزی به عنوان مقدم های در تشکیل بورس کالای کشور گرفت تاکنون، بیشک حذف رانت در معاملات یکی از اهداف مهم و اساسی تشکیل این نهاد بوده و هست. حال باید دید بورس کالا بعد از گذشت حدود 14 سال از آغاز به کار خود چقدر توانسته است به این مهم نزدیک شود. به اعتقاد فعالان بازار کالایی، بورس کالا تاکنون عملکرد مطلوبی در ایجاد شفافیت معاملات داشته هرچند رانت به طورکامل در این بازار حذف نشده است چرا که حذف کامل رانت در بورس کالا، نیازمند وضع سیاست های هم‌راستا در همه نهادهای درگیر است. استقلال ساختار مدیریتی بورس کالا البته، دیگر موضوع مهمی است که به‌ زعم کارشناسان در تحقق این امر ضروری است. ضمن آنکه تقویت سازو کارهای تالارهای معاملاتی سبب میشود تا قیمت گذاری کاملا بر اساس عرضه و تقاضا انجام شود و راه را بر ایجاد رانت ببندد.

انتشار اطلاعات؛ لازمه کاهش رانت / توفیق بورس کالا در کاهش رانت بازار مدرن کشاورزی

از آنجاییکه محصولات کشاورزی یکی از مهمترین بخش های بازار کالایی هستند، در ارزش معاملات آن سهم بسزایی دارند. در این بخش دو گروه اصلی تولیدکنندگان وجود دارند. نخست گروه تولیدکنندگان خردهپا که به دلیل ساختار سنتی شرایط ورود به بورس را ندارند و به همین دلیل بورس کالا نتوانسته در کاهش رانت موجود در این گروه نقش زیادی داشته باشد؛ اما گروه دوم که عرضه کنندگان عمده محصولات کشاورزی هستند با ورود در بورس کالا توانسته اند رانت های موجود را کاهش دهند.        

محمدحسین چیذری معاون برنامه‌ریزی و توسعه بورس کالای کشاورزی در بدو تاسیس آن بوده است. به گفته او: بخش کشاورزی به عنوان یکی از بازارهای مهم کالایی هر ساله ارزش افزوده بیشتری پیدا کرده به طوریکه این میزان در سال 95 به حدود 44 هزار میلیارد تومان رسیده است. قابل توجه آنکه سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی هم حدود 10 درصد است. بنابراین میتوان گفت بازار کالاهای کشاورزی در بورس کالا دارای اهمیت زیادی هستند.

این استاد دانشگاه به گروه‌های اصلی تولیدکنندگان محصولات کشاورزی اشاره و تصریح کرد: در بخش کشاورزی اغلب تولیدکنندگان خرده پا حضور دارند. تعدادی هم مالکین متوسط و گروهی نیز بزرک مالکان را که بهره برداران با میزان تولید بالا هستند، تشکیل می دهد. در گروه نخست یعنی خرده مالکان با میزان تولید اندک، دسترسی به بورس کم و سخت است. همچنین آنها با مکانیزم معاملات بورس کالا آشنایی چندانی ندارند. از طرفی به سبب میزان پایین تولید، این گروه نمیتوانند عرضه قابل توجهی را در بورس داشته باشند. در این میان نباید از دشواری دسترسی به کارگزاران در گروه خرده پا غافل شد. بنابراین از آنجاییکه هنوز کشاورزان سنتی زمینه ورودشان به بورس کالا فراهم نیست (به دلیل ساختار سنتی این گروه) زمینه های ایجاد رانت در این حوزه فراهم است. برآیند این اتفاق در اختلاف قیمت فاحش بین نرخ تولیدکنندگان خرده پا و قیمت های بازار خرده فروشی کاملا مشهود است. برای کاهش رانت باید شرایطی را برای ورود این گروه به بورس کالا را فراهم کرد.

رییس موسسه پژوهشی بیمه و ریسک کشاورزی در ادامه افزود: در گروه بعدی یعنی تولیدکنندگان بزرگتر و افرادی که توانستند به بورس کالا وارد شوند، رانت کاهش پیدا کرده و منافع بیشتری نصیب شان شده است. برای هر دو گروه، ایجاد شفافیت قیمت در بورس کالا کمک زیادی به بهبود شرایط حوزه کشاورزی کرده است. این گروه ها به مدد بورس کالا توانسته اند به اطلاعات روزانه بازار کالا از جمله قیمت و حجم معاملات دسترسی پیدا کنند. این اطلاعات در تصمیم گیری درست و درآمدزایی آنها تاثیر داشته است و در کاستن رانت در بازار کالاهای کشاورزی کمک مطلوبی داشته است زیرا هر چقدر اطلاعات بهره برداران نسبت به بازار کمتر باشد میزان رانت بیشتر می شود. باید گفت می توان این موضوع در دیگر گروه های موجود در بورس کالا مانند فلزات، پتروشیمی ها و ... هم صادق است.

لزوم همراهی همه دستگاه ها برای تحقق اهداف بورس کالا

امیرمسعود پرور، مدیر کالا و انرژی کارگزاری دلیران پارس بورس کالا را تا حد زیادی در کاهش رانت موفق دانست و گفت: بورس کالا بازار کالایی را از محیطی کاملا غیرشفاف به محلی با امکان پایش معاملات و شفافیت بیشتر سوق داد. بورس، آیینه تمام نمای وضعیت اقتصادی کشور است. اگر فرایندهای معاملاتی به سمت شفافیت پیش رود، بورس کاراتری خواهیم داشت. از سوی دیگر با فاصله گرفتن از انجام معاملات در چارچوب بورس کالا، عرضه‌کننده و تولیدکننده هر دو از مزایای این بازار محروم شده و دچار مشکلاتی نظیر کاهش عرضه و ایجاد رقابتهای کاذب، ایجاد اخلال در فرایندهای فروش و توزیع و ... خواهند شد. دراین سال‌ها بورس کالا تلاش زیادی در اصلاح ساختار معاملات داشته است.

او افزود: هرچند که با تشکیل بورس کالا، بستر مناسب و ابزارهای لازم در بازار کالایی ایجاد شد اما باید گفت این کافی نیست و برای رسیدن به حد مطلوب در این زمینه همراهی و تعامل بقیه دستگاه های مرتبط ضروری است. در این شرایط ایجاد شفافیت بیشتر در سامانه های معاملاتی بورس کالا امکان پذیرتر خواهد بود. بر اساس اعلام ریاست سازمان بورس، در سال 1396 به دستورالعمل های اجرایی معاملات توجه شده و این دستورالعمل ها تا حدودی مورد بازنگری قرار گرفته ولی هنوز فاصله تا مطلوب زیاد است.

این فعال بازار کالا ادامه داد: سیاست های فروش از سوی عرضه کنندگان حداکثرسازی سود بوده و این موضوع گاه موجب شده تا مشتریان داخلی بار را گرانتر از قیمت های صادراتی بخرند. این درحالیست که واردات مواد اولیه به منظور حمایت از تولید داخلی محدود شده است. در این خصوص باید گفت که تاکنون بورس کالا به تنهایی توان نظارت مناسب بر این قبیل اتفاقات را نداشته است. اما اگر وزارت صنعت، معدن، تجارت، سازمان حمایت از حقوق تولیدکنندگان و مصرفکنندگان، عرضه کنندگان همگی در یک راستا سیاست های کلی خود را تبیین کنند قطعا بورس کالا به جایگاه اصلی خود نزدیک می شود.

پرور در خصوص بهبود عملکرد بورس کالا در جهت حذف رانت تاکید کرد: به نظر می رسد مستقل شدن ساختار مدیریتی بورس کالا در این راستا امری حیاتی است. همچنین باید شرایطی فراهم شود تا کارگزاران از صرفا معامله گری بتوانند خدمات و مشاوره های بهتری ارائه دهند. موضوع سازو کارهای تالارهای معاملاتی هم باید به مرور تقویت شود تا قیمت گذاری کاملا بر اساس عرضه و تقاضا انجام شود. گاه دیده شده که در برخی تالارها قیمت های پایه کاهش داده شده ولی عرضه محدود موجب شده قیمت ها در حالت رقابتی بیش از میزان واقعی خود کشف شوند.

نظارت دقیقتر و تشدید الزامات قانونی برای کاهش بیشتر رانت

مدیر معاملات کالا و انرژی کارگزاری بانک پاسارگاد نیز هدف نهایی بورس های کالایی را ایجاد شفافیت در معاملات و کشف نرخ‌های منصفانه برای محصولات عرضه شده دانست و گفت: در این میان برخی قوانین و فشارهای سیاسی و ... باعث شده که این مهم به طور کامل و صد در صد محقق نشود. در ایران نیز تا قبل از تاسیس بورس کالا در سال 1386، تولیدکنندگان با توجه به سیاست های خود اقدام به عرضه محصولات می کردند. در چنین شرایطی وجود روابط قدرتمند و مسائل پشت پرده، رانت بزرگی را برای دلالان این بازارها بوجود آورده بود، به طوریکه بسیاری از مدیران بازرگانی این شرکت ها از طریق ایجاد ارتباطات پنهانی با بازرگانان بزرگ بازار، اقدام به عرضه محصول به صورت تقریبا انحصاری به آنها می کردند و مصرف کنندگان نهایی محصولات که توان رقابت با دلالان را نداشتند قربانی اینگونه تصمیمات می شدند.

محسن ایزدی ادامه داد: پس از تاسیس بورس کالا به تدریج تولیدکنندگان بزرگ کشور ملزم به عرضه محصولات خود در این بازار شدند و با ایجاد سازو کارهای شناسایی مشتریان نهایی از طریق سازمان صنعت و معدن و تجارت، دست بسیاری از دلالان از این بازار کوتاه شد. بورس کالای ایران به رغم فشارهای همیشگی بیرونی در جهت خروج محصولات از این بازار، همیشه تلاش بسیاری در جهت حذف کامل رانت از این بازار کرده است.

 این فعال بازار به اقدامات موثر این نهاد در حذف رانت اشاره کرد و افزود: بازرسی های مداوم از مشتریان، تعاملات با وزارت صنعت و معدن و تجارت و حذف امکان خرید مشتریان حقیقی در مواد اولیه اساسی از جمله اقدامات تاثیرگذار این شرکت در جهت از بین بردن رانت در این بازار بوده است؛ اما باید به این نکته نیز توجه شود که حذف کامل رانت در هیچ بازاری امکان پذیر نیست.

او گفت: همواره در میان تولیدکنندگان افرادی هستند که منافع شخصی خود را به سایر موارد ترجیح میدهند و سعی در ایجاد بازاری موازی با بورس کالا دارند. عرضه محدود مواد اولیه در زمان اوج مصرف، رعایت نکردن حداقل های عرضه و فروش محصولات به قیمت های متفاوت با قیمت بورس کالا در بازار آزاد از جمله اقداماتی است که زمینه ساز ایجاد رانت در این بازارها شده است. با ایجاد نظارت دقیقتر و تشدید الزامات قانونی برای اینگونه تولیدکنندگان می توان تا حدودی از رخ دادن چنین شرایطی پیشگیری کرد.

به اعتقاد کارشناسان پرداختن و تمرکز بر سامانه معاملات بورس کالا برای عملیاتی تر کردن این هدف از اهمیت خاصی برخوردار است. حال باید دید بورس کالا با ارزش بازار قابل توجهی که در دست دارد چه تصمیمات و اقدامات جدیدی را در تحقق رسیدن به کاهش بیشتر رانت بازار کالایی در آینده پیش خواهد گرفت.