افزایش تعداد سیلاب‌ها در ایران
زمستان آمد و پاییز خداحافظ گفت، اما ابرهای باران‌زا از راه نرسیدند. تهرانی‌ها با خیال برف یلدا را برگزار کردند و داستان گرمشدن زمین به جای نگران‌کننده‌ای رسید. این درحالی است که تغییر اقلیم و دخالت‌های انسان در طبیعت سیل‌ها را افزایش داده تا جایی که در دوسال اخیر سیل خسارت‌های جانی و مالی زیادی در پهنه ایران به جای گذاشته است.
به این آمار دقت کنید: در سال‌های ١٣٩٤ و ١٣٩٥ اغلب مناطق کشور با سیل‌های شدید و مخرب مواجه بوده‌اند. دفعات وقوع سیل در سال‌های اخیر بیشتر و بیشتر شده است. در حالی که در سال٩٣، تنها چهار سیل با بارش بیشتر از ١٠٠میلی‌متر در کشور ثبت شد. در سال٩٤ با ٢٩سیل مواجه شدیم و سال٩٥، ٣١سیل جاری شد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، بین سال‌های ٩٠ تا ٩٥ استان مازندران با ٥٦ واقعه سیلخیزترین استان بود. بعد از آن، گیلان ٢٢سیل، بوشهر ١٦سیل، لرستان ١٥سیل و کرمانشاه ١١سیل. اما سیل با شهروندان چه کرد: در سال٩٤ سیل جان ٥٥نفر را گرفت و در سال٩٥، ٥١نفر را برد.
در دوسال اخیر ١١٢نفر در کشور در اثر سیل جان خود را از دست داده‌اند و ٤٥هزار واحد مسکونی به‌طور کامل از بین رفته است، همچنین خانه‌ها، تأسیسات شهری، جاده‌ها و راه‌های مواصلاتی هم تخریب شده‌اند.
ازجمله سیل‌های مخرب می‌توان به سیل فروردین ٩٦ آذربایجان‌شرقی اشاره کرد. در این حادثه بارشی بیش از ٤١میلی‌متر در مدت زمان کوتاهی در حدود ٢٤ساعت اتفاق افتاد و خسارات جانی و مالی فراوانی را به همراه داشت. تعداد جانباختگان این حادثه ٤١نفر بوده و حدود ٢١٥١میلیارد ریال خسارت مالی به بخش‌های کشاورزی، راه و مسکن برآورد شده است. اگرچه حوادث غیرمترقبه صد‌درصد قابل پیشگیری نیستند، اما با مدیریت صحیح می‌توان میزان قابل توجهی از حجم خسارت‌ها را کاهش داد. آن هم حالا که تحقیقات مختلف نشان می‌دهد به دلیل حاکم بودن پدیده تغییر اقلیم و برخی فعالیت‌ها و دخالت‌های نامطلوب انسان در طبیعت، تناوب، شدت و خسارات سیل‌های به وقوع پیوسته در کشور افزایش یافته است.
سال ٨٠ گلستان غرق شد
بارش نسبتا شدید ٢٠مرداد سال٨٠ در نواحی جنوب‌شرقی دریای خزر منجر به سیلی شد که تقریبا طی قرن گذشته وقوع آن در کشور ایران بی‌سابقه بود. وسعت تخریبی این سیل در مناطق شهری و روستایی به حدود ٥هزار کیلومترمربع رسید. همچنین طبق آمار بین‌المللی منتهی به آگوست ٢٠٠١ تلفات انسانی این سیل در دنیا رتبه نخست را داشته است: ٦٥٠نفر در مدت دوسال جان‌شان را از دست دادند.
بعد از این سیل بود که احمد دباغیان، کارشناس محیط‌زیست گلستان، مهمترین علل موثر در بروز سیل در استان گلستان را تغییر کاربری اراضی و کاهش تراکم پوشش گیاهی در مناطق جنگلی و مراتع بالادست ازجمله در نتیجه آتش‌سوزی و تعلیف غیرمجاز دام معرفی کرد. او بعدها گفت که از زمان جاری‌شدن سیل در مرداد ١٣٨٠ به بعد، هر سال در این موعد زمانی شاهد جاری‌شدن سیل‌های کوچک و بزرگ در گلستان بوده‌ایم، از این‌رو وقوع مجدد چنین حوادثی قابل پیش‌بینی بوده و ادعای «غافلگیری» از سوی هیچ‌کس پذیرفته نخواهد شد.
البته نوع و مشخصات سیلاب در مناطق مختلف، متفاوت است. به‌عنوان مثال در مناطق شمالی کشور با وجود رودخانه‌های با طول کوتاه و شیب تند، اغلب تلفات و خسارات سیل زیاد بوده، در حالی که در مناطق جنوبی اغلب سیلاب‌ها، تدریجی و ناشی از بارش‌های سنگین در بالادست رودخانه‌هاست و تلفات جانی کم، اما خسارات بسیار بالای اراضی کشاورزی، مسکونی و صنعتی را به همراه دارد.
براساس آمار موجود، سیل گلستان موجب تلف‌شدن ٧هزار رأس دام، تخریب ٥هزارو٥٠٠ هکتار جنگل، تخریب ٢٠هزار هکتار مرتع و وارد شدن خسارت به ٣هزار واحد مسکونی شد. خسارتی که تا سال‌های بعد امکان جبران آن فراهم نبود.
معاونت پژوهش‌های زیربنایی در تحقیقی با عنوان «بررسی وضع سیل در کشور؛ اقدامات انجام‌شده و تجربیات سایر کشورها» که آبان امسال منتشر شده به آمار و اطلاعاتی ارجاع می‌دهد که نشان می‌دهند در سال‌های اخیر، تناوب، شدت و خرابی سیلاب‌هایی که در برخی نقاط جهان و ازجمله کشور ایران اتفاق می‌افتد، رو به افزایش است و دلیل اصلی آن هم گرمشدن جهانی جو و تغییر اقلیم عنوان می‌شود. البته باید در نظر داشت از عواقب پدیده تغییر اقلیم، رخداد پدیده‌های حدی هواشناسی است، بدین معنا که همان‌طور که فراوانی وقوع دوره‌های خشک و خشکسالی‌ها در اثر پدیده تغییر اقلیم افزایش می‌یابد، به همان نسبت هم تغییر الگوی بارش به شکل بارش‌های سیل‌آسا و در زمان نامناسب افزایش پیدا می‌کند.
انوش اسفندیاری، استاد مدیریت آب و محیط‌زیست می‌گوید مردم ایران در طول تاریخ زندگی با سیل را تجربه کرده‌اند و به همین دلیل باید با چنین فضایی سازگاری داشته باشند، اما آنچه باعث افزایش سیلاب‌ها درحال حاضر شده، دستکاری انسان در طبیعت است. «تکرار سیلاب در گلستان به دلیل تغییر پوشش گیاهی و ساخت‌وساز بود. اتفاقی که در سال‌های بعدی هم تکرار شد. ما در گذشته در تهران هم سیلاب‌های بسیاری داشتیم و یکی از مشکلات تهران سیلاب بوده است.» او به سیل‌های کن و گلابدره اشاره می‌کند. سیل‌هایی که هرچند برای بسیاری از تهرانی‌ها غافلگیرکننده، اما غیرقابل پیش‌بینی نبوده‌اند. «اکثر کلانشهرهای ما در معرض سیل‌اند. شهرهایی چون اهواز، مشهد و بسیاری از شهرهای شمال کشور. این مورد با توسعه شهرنشینی افزایش یافته، چون سطح زمین نفوذپذیری‌اش را با توسعه مناطق شهری از دست داده و با رگبارهای محدود هم سیلاب جاری می‌شود و شرایط فعلی به دلیل خشکسالی حادتر هم شده است.» آن‌طور که مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ماه گذشته اعلام کرد، امسال لقب خشک‌ترین پاییز ایران در طی ٦٧سال گذشته را به خود اختصاص داده و از سال ١٣٣٠ تا ١٣٩٦ کمترین میزان بارش در کشور را تجربه کرده‌ایم.
اما جدیدترین آمار از خشکسالی را چند روز گذشته شاهرخ فاتح، رئیس مرکز ملی خشکسالی ارایه داده. براساس این آمار، شاخص (۱۲ماهه SPEI) منتهی به پایان آذرماه ۹۶ اغلب مناطق و استان‌های کشور با درجات مختلفی از خشکسالی درگیر بوده‌اند. براساس برآوردها، در بازه یک‌سال گذشته حدود ۹۰درصد از مساحت کل کشور با خشکسالی‌های مختلف اعم از خفیف، متوسط، شدید و بسیار شدید مواجه بودند.
اسفندیاری می‌گوید آسیب‌های بسیاری به طبیعت وارد کرده‌ایم که دیگر قابل جبران نیست و تنها می‌توان به فکر آینده و جلوگیری از ایجاد آسیب‌های جدید بود. باید مقابل ساخت‌وساز در حریم رودخانهها ایستاد، کاربری اراضی در محدوده حوضه آبخیز را کنترل کرد، جاده‌سازی و استفاده از زمین در مناطقی که به‌عنوان آبخیز محسوب می‌شوند را کنترل کرد و برای افزایش و بهبود پوشش گیاهی کاری کرد. «تنها با رعایت مواردی از این دست می‌توان امیدوار بود که سیلاب‌ها آسیب کمتری به زندگی‌مان وارد کنند.»
همان‌طور که اسفندیاری هم بر آن تاکید دارد، سیل در ایران بحرانی است با قدمت بسیار که حالا تعدادش بیشتر شده و حجم آن افزایش یافته است. عادل شعبانی‌مقدم در پژوهشی با عنوان «سوانح طبیعی؛ نگاهی به پیامدهای اقتصادی خشکسالی، زلزله و سیل در عصر ناصری» به مشکلات سیل در زمان قاجار می‌پردازد و می‌نویسد: سیل نقش موثری در به وجود آمدن بحران‌های اقتصادی دوره ناصرالدین‌شاه ایفا کرده که این مطلب را می‌توان در نوشته کرزن به وضوح دید. او ادعا می‌کند که در دوران ناصری، مبلغ سرشاری برای ساختن پل‌های جدید و مسیلها صرف شد تا از طغیان‌های ناگهانی و خطرناک که به واسطه بارندگی در کوهستان‌های ایران ایجاد می‌شد، جلوگیری شود. «با وجود این اقدامات، ٣٠میل از خط‌آهن حدود غزل‌اروات در اثر سیل و طغیان آب خراب شد.»
در سال ١٣٠٣ ه.ق حاج حسنعلی مراد در نامه‌ای به امین‌الضرب درباره وقوع سانحه سیل در شهر یزد و نقش آن در بازار می‌نویسد: «بارندگی زیاد می‌شود. زیاد خرابی به هم رسانیده. از روز جمعه هفته گذشته تاکنون که روز جمعه می‌باشد، سه دفعه باران خیلی زیاد باریده تا اذان صبح، بسیار بسیار خرابی رسیده. خانه‌ای نیست که سالم به در رفته باشد. اکثر سقف‌های بازار خراب شده.»
سیل‌های ناگهانی، رودخانه‌ای
هیچ‌یک از آنهایی که خانه‌شان زیر خروارها آب مدفون شد و زمین‌های کشاورزی‌شان اسیر گل‌ولای بعد از سیل شد، نمی‌دانستند بارانی که چند روزی است دست از سرشان برنمی‌دارد، چنین بلایی بر سرشان خواهد آورد. آنها از روش‌های پیش‌بینی چیزی نمی‌دانستند و کسی هم به آنها هشداری نداد.
نوذر قهرمان، استاد دانشگاه منابع طبیعی می‌گوید روند شروع سیلاب‌ها در کشور و افزایش آن از ٢٠سال قبل بوده است.
با از بین بردن پوشش گیاهی، روش‌های نادرست شخم در اراضی شیبدار، دستکاری‌های انسانی و عوامل زمین‌شناسی رفته‌رفته بر روند میزان سیل‌ها افزوده شد. «پیش‌بینی‌ها و آینده‌نگری داده‌های اقلیمی، نشانگر افزایش شدت بارش‌ها (میزان بارش در واحد زمان) به دلیل تزریق بیشتر گرما به اتمسفر است. این امر باعث افزایش شدت و نه لزوما مقدار بارش‌ها در آینده بسیاری از مناطق خواهد شد. اما وقوع سیل به پوشش سطح زمین و اقدامات سازه‌ای در کنترل روان‌آب هم بستگی دارد.»
هرچند زمان شدت بارش‌ها و جاری‌شدن سیل در بهار است، اما در فصل‌های دیگر سال هم شاهد این اتفاق بوده‌ایم. مانند سیل سال٩٤ ایلام که در آبان‌ماه اتفاق افتاد. سیلی که ۸۰۰میلیارد ریال خسارت به زیرساخت‌های کشاورزی مانند ایستگاه‌های پمپاژ، جاده‌های بین مزارع و زمین‌های کشاورزی و در حدود یک‌هزار میلیارد ریال خسارت هم به تاسیسات زیربنایی مانند پل‌ها و راه‌های ارتباطی، شبکه‌های مخابراتی و فیبر نوری، شبکه‌های آب و فاضلاب، مکان‌های عمومی و تاسیسات شهری و روستایی وارد آورد. در گزارش دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، محیط‌زیست و مهندسی که درباره این سیل منتشر شد، دلایل افزایش خسارت‌ها این‌طور عنوان شده است: «بیشتر خسارت‌های ناشی از سیلاب اخیر در مکان‌هایی بوده که در آنها حریم خشک‌رودها رعایت نشده و در مسیر یا به فاصله کمی از آنها ساخت‌وساز صورت گرفته است. از سوی دیگر طراحی تاسیسات کنترل و هدایت سیل براساس دوره برگشت ٥٠ساله موجب بروز خسارت در آنها و مناطق مجاورشان شده است. به‌طورکلی کانال‌های زهکشی سیل پاسخگوی این حجم از آب نبوده و به دلیل فشار آب و حفرشدن زمین و در پی آن رخداد ریزش، در بیشتر مناطق حفره‌هایی در وسط خیابان‌های شهر ایلام به وجود آمد. از سوی دیگر، دستکاری در مسیر عبور جریان‌های سطحی و منحرف‌کردن مسیر آنها یا استفاده به‌عنوان جاده موجب تشدید آسیب‌ها شد و سیلاب به دلیل کوهستانی‌بودن استان حجم زیادی از سنگ و گل‌ولای را به داخل خیابان‌های شهری و مناطق روستایی حمل کرد.»
قهرمان می‌گوید وقوع سیل لزوما در کنترل عوامل هواشناسی-هیدرولوژیکی نیست و برای همین هم نمی‌توان الگوی مکانی خاصی برای آن در نظر گرفت. «با این وجود، توجه به شواهد الگوهای بارشی، شمال شرق؛ بخش‌هایی از غرب زاگرس و جنوب ارتفاعات هرمزگان و کرمان پتانسیل بالاتری برای بروز سیل دارند و روش‌های کنترل سازه‌ای و غیرسازه‌ای با همدیگر باید برای مقابله با سیل مورد توجه قرار گیرند. روش‌هایی مانند ساخت سدها و آب‌بندهای کوچک تا سدهای بزرگ و نیز روش‌های مشتمل بر سامانه‌های هشدار سیل که برگرفته از پیش‌بینی‌های بلندمدت هواشناسی و هیدرولوژیکی است.»
در بسیاری از کشورهای دنیا برای کنترل و مهار سیلاب از روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای استفاده می‌شود که در ایران اغلب راهکارها از نوع سازه‌ای بوده و با وجود کمتر بودن هزینه و کارآیی بیشتر روش‌های غیرسازه‌ای ازجمله عملیات آبخیزداری و مدیریت حوضه و سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار سیل، این روش‌ها در کشور درحال توسعه نبوده و رشد چندانی نیافته‌اند. بررسی تجارب کشورهای مختلف دنیا هم نشان می‌دهد که اغلب کشورها به سمت استفاده از روش‌های غیرسازه‌ای و به‌ویژه سیستم‌های پیش‌بینی و هشدار سیل حرکت کرده‌اند که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده است و در آن کشورها اساس مدیریت سیلاب بر مدیریت ریسک استوار است. در کشورهای پیشرفته‌ای مانند کانادا، ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی، سامانه‌های هشدار سیل پیشرفت بسیار زیادی کرده و با پیش‌بینی به‌موقع زمان و شدت وقوع سیلاب، اقدامات مؤثری در زمینه مدیریت و کنترل سیل انجام داده‌اند و خسارات و تلفات ناشی از آن را به حداقل رسانده‌اند. همچنین کشورهای درحال توسعه جنوب شرق آسیا، مانند بنگلادش، هند و ژاپن هم ازجمله سیلخیزترین کشورها هستند که با را‌ه‌اندازی سیستم‌های پیش‌بینی سیل، اقدامات مؤثری در زمینه کنترل و مدیریت سیلاب انجام داده‌اند. اغلب سیل‌های به وقوع پیوسته در کشور ایران از نوع ناگهانی و رودخانه‌ای بوده، بنابراین مدیریت و ساماندهی رودخانهها، نقش بسیار مهمی در مدیریت و کاهش خسارات سیل خواهد داشت. باوجود فعالیت‌های انجام‌شده در زمینه آزادسازی حریم و بستر رودخانهها، همچنان ساخت‌وسازها در مناطق ممنوعه ادامه داشته و در بسیاری از موارد برخورد قاطع با متصرفان انجام نمی‌شود که این موضوع، خود زمینه‌ساز افزایش خسارات و تلفات ناشی از سیل خواهد بود. این درحالی است که حاجی رضا شاکرمی، دادستان کرج، ماه گذشته درباره ساخت‌وسازها اطراف رودخانه کرج گفته بود: «مقابله با ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حاشیه رودخانه کرج به تنهایی از عهده دستگاه قضا ساخته نیست.» تصرف‌هایی که از بستر رودخانه بیلقان تا ولایت‌رود ادامه دارد و می‌تواند در صورت جاری شدن سیل مشکلات گسترده‌ای ایجاد کند. هرچند شاکرمی امسال از ساخت‌وسازها و ناتوانی دستگاه قضائی برای مقابله با آن صحبت کرده، اما جبار وطن‌فدا، دبیر کمیته سیل ستاد حوادث غیرمترقبه کشور ١١سال قبل یعنی سال١٣٨٥ از افزایش ساخت‌وساز در بستر رودخانهها خبر داده بود. «گستره مسیلها و رودخانهها در کشور ١٤٠هزار کیلومتر است و با وجود افزایش ساخت‌وسازها در مسیر رودخانهها وزارت نیرو، ابزار اجرایی قوی برای حفظ حریم رودخانه و مسیلها و جلوگیری از ساخت‌وسازها در اختیار ندارد.» حالا سال‌هاست تغییرات اقلیمی و خشکسالی، گسترده رودخانهها را بی‌آب کرده و بسیاری در مسیر آبی خانه ساخته‌اند که حالا خشک و برهوت است. خشکی‌ای که می‌تواند با بارانی سیل‌آسا پر آب شود و جان و زندگی بسیاری را نابود کند.
