نرگس‌های بزرگترین گلزار بهبهان در خواب
«رعنا» و «مست» وصف نرگس شیراز نیست. پیش از آن‌که کسی از دشت نرگس‌های وحشی بهبهان باخبر باشد، عطر نرگسش همه را مست می‌کرد. در خاطره کودکی‌های اهالی بهبهان هست که روزگاری از دشت‌های ارجان تا بلندای «خاییز» پر از نرگس‌های سفید بود، با جام کوچک زردی در میانشان. «هزار هکتار» گل سفید در زمینه سبز دشت با باران سیراب میشد و عطرش هر رهگذری را مست می‌کرد تا این‌که کشاورزی رونق گرفت و پیازهای نرگس را از زمین‌ها بیرون کشیدند و نرگس‌زارها، گندم‌زار شد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، بهبهان خاستگاه نرگس در ایران است و دشت‌های نرگسش قدیمی‌ترین نرگس‌ها را دارد، به عمر ٥هزار سال. در این سال‌ها از دشت‌های وحشی نرگس کمتر از ٥٠ هکتار مانده و ٢٢٠ هکتاری هم از زمین‌های اداره منابع طبیعی به نرگس‌زارها اضافه شده. امسال در بهبهان باران خوبی نبارید که نرگس‌زارها را سیراب کند و خیلی از غنچه‌های کوچک هنوز شکوفه نشده‌اند. با این حالِ گلزارها اما نرگس‌ها در انتظارِ جشنی که در راه است، در باغ‌های بهبهان زیر سایه نخل‌ها نشسته‌اند.
در استان فارس، خوسف و کازرون هم پر از نرگس است اما نرگس‌زاری که بهبهانی‌ها از آن حرف می‌زنند، کهن‌ترین گلزار ایران است. باستان‌شناسان نرگس را گلی تاریخی می‌دانند، چون ٣٥سال پیش شواهدی از قدمت این گل پیدا کردند. در سال ٦١ وقتی بولدوزر‌ها روی شهر قدیم «ارجان» حفره‌ای حفر می‌کردند تا سد مارون را بسازند، به مقبره‌ای زیرزمینی خوردند که جسد مومیایی «کیدین هوتران» در آن دفن بود. در تابوت فلزی شاه عیلامی، که به ٧٠٠ تا ٦٥٠ قبل از میلاد تعلق داشت، ٨ دگمه زرین بود که گلی ١٢ پر روی آن نقش شده بود. حالا سه‌سالی است که برای جلوگیری از دست‌رفتن نرگس‌های وحشی، نرگس‌زارهای طبیعی بهبهان در فهرست میراث طبیعی ثبت شده‌اند. سازمان میراث فرهنگی تصمیم گرفته این گل که به قول بهبهانی‌ها، مادرِ نرگس شیراز است، برند گردشگری این شهر باشد و محصولی اقتصادی برای نرگس‌کاران.
پیشتر جمال موسوی، رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری بهبهان گفته بود که تبدیل نرگس‌زارها به گندم‌زار در این سال‌ها بدون کنترل چنان پیش رفته که مساحت آن از ۷۰۰ هکتار به ۳۰هکتار رسیده است. مرگ نرگس‌ها درحالی اتفاق می‌افتد که کاشت این گل فقط یک‌بار است و برداشتش همیشگی و بدون داشت است. نرگس به آبیاری و نگهداری هم احتیاج ندارد و فقط کافی است باران ببارد و آفتاب بتابد اما در نبود باران نرگس‌کاران به آبیاری دستی روی آورده‌اند.
هر‌سال ٣٥میلیون شاخه نرگس
صاحب گلزار گل کوچکی را نشان می‌دهد که «صورت قشنگی دارد» و همه خریدارش هستند: «این شهلاست.» کارگران نرگس‌های ساقه بلند را چیده‌اند و کنار هم گذاشته‌اند. عطرشان باغ را برداشته. او دسته گلی دیگر پیش می‌آورد که برگ‌هایش مرتب کنار هم چیده شده و اسمش «پنجه گربه‌ای» است. بعد چشمش را می‌بندد و دسته‌گل بزرگی را بو می‌کند: «شصت پر» یا «پُر پَر» یکی از خوشبوترین نرگس‌هاست. ما بهش می‌گوییم «گل گنبک»، شیرازی‌ها می‌گویند «گُمپِ گُلُم». اما این یکی را ببین. این «مسکینَک» را. «نرگس مسکین»، گل کوچک و فقیری است اما خوشبوترین گل عالم است. اگر یک شاخه‌اش را در اتاقت بگذاری، گیج و مستت می‌کند، خواب را از چشم آدم می‌گیرد اما چون قیافه «شهلا» را ندارد، مردم کمتر انتخابش می‌کنند.» در نرگس‌زارهای بهبهان، همین چهار نوع نرگس می‌روید اما در گذشته انواعش بیشتر بود، بعضی می‌گویند ١٤ نوع.
نرگس‌ها مثل آدم‌ها هستند. باغداران اینطور می‌گویند. نر و ماده دارند، بعضی‌شان کورند و هیچ‌وقت باز نمی‌شوند. باقی هر‌سال که می‌گذرد، بزرگتر می‌شوند و زیباتر. «زمین خالی‌تر باشد، برایشان بهتر است، باید آفتاب بخورند.» در نیمه دوم هر‌سال کشت پیاز نرگس و برداشت گل انجام می‌شود.
«سه‌بار آب بخورد، بس است؛ سه تا باران. اما امسال باران نیامد و به جایش خودمان آبیاری کردیم.» نرگس‌کاران بهبهان، همه‌شان همین را می‌گویند. دی‌ماه به نیمه رسیده و نرگس‌ها باید تا الان بیدار شده باشند، اما در بعضی گلزارها هنوز گل‌هایی خواب هستند. آنها با باران اول پاییز بیدار می‌شوند و بهمن که تمام شود، دوباره می‌خوابند؛ چنان خوابی که «در چله تابستان هر چقدر پایشان آب بریزی، از جایشان جُم نمی‌خورند.»
هر‌سال نزدیک ٣٥میلیون شاخه گل از نرگس‌زارهای بهبهان برداشت می‌شود و تا امروز ٢٢٠ هکتار از زمین‌های بهبهان زیر کشت گل نرگس قرارگرفته. فرماندار بهبهان گفته که پیش‌بینی شده این مقدار امسال به ٤٠میلیون شاخه برسد و سال دیگر زمین‌های زیر کشت نرگس به ٣١٣ هکتار برسد.
در خوزستان هر‌سال نزدیک به ٢٠٠میلیون شاخه گل تولید می‌شود اما نرگس که بیشتر در بهبهان کشت می‌شود، نخستین گل تولیدی این استان نیست. به گفته کیخسرو چنگلوایی، مدیرکل جهاد کشاورزی خوزستان، این استان در تولید گل مریم رتبه نخست کشوری را دارد و در تولید رز و نرگس رتبه دوم. بهبهان هم با این‌که قدیمی‌ترین نرگس‌زار کشور را دارد، دومین تولید‌کننده نرگس است.
زمین بایری که باغ نرگس شد
باغ ٣ هکتاری «غلامرضا خادمی‌بهبهانی»، قبل از این‌که نخل‌های سرپا داشته باشد و نرگس‌های خوشبو، زمینی بایر بود. او پیرمرد ٨٠ساله است که ٥٠سال پیش خودش نخل‌ها را در زمینی «١٨هزار تومانی»اش کاشت و پیازهای نرگس را کم‌کم به یک‌میلیون رساند. روی دیوارهای خانه‌اش که وسط نرگس‌زار است، عکس‌هایی از جوانی دارد که میان نرگس‌ها نشسته.
«کارگر و الاغی گرفتم با روزی ١٤تومان مزد. هر صبح به دشت می‌رفت و پیاز نرگس وحشی می‌آورد. آن‌قدر کاشت که این شد.» هر پیاز نرگسش چند ١٠تا شده و باز هم زاد و ولد می‌کند و «هیچ‌وقت خراب نمی‌شود.» او برای نرگس بهبهان هزار روایت دارد. مثلا از «مستر لیارد جهانگرد» که در خاطراتش از بهبهان نوشته «از پشت‌بام می‌دیدم که تمام شهر از گل‌های نرگس نقره‌فام بود.» یا «ناصرخسرو» که گلزار بهبهان را زیبا وصف کرده و چند شب در آن خیمه زده. نرگس شیراز هم معروف است، چون « بهبهان یکی از شهرهای کوچک فارس بوده.»
«اما متاسفانه از وقتی کشاورزی آمد، با لودر به جان زمین‌ها افتادند و پیازها را شخم زدند و ریختند توی چاه تا گندم بکارند. این شد که در دهه٥٠ دیگر گلزاری نماند. طوری بود که حتی یک‌دسته گل نرگس پیدا نمی‌شد. وقتی می‌خواستم این نرگس‌زار را درست کنم، این‌جا خالی‌خالی بود. خودم کاشتم و احیا کردم. بعد از جنگلبانی و کشاورزی خوزستان دعوت کردم که بیایند و این‌جا را ببینند. وقتی دیدند دستور دادند نرگس‌زاری که الان دست منابع طبیعی است، احیا شود. الان هم تمام باغداران بهبهان تلاش می‌کنند که در باغشان نرگس بکارند.»
سه‌سال پیش وقتی بهبهانی در خیابان ولیعصر تهران قدم می‌زد، شنید که گل‌فروشی داد می‌زد: «آی نرگس شیراز. آی نرگس شیراز.» جوابش داد که «باباجان این نرگس شیراز نیست.» و شنید که با عصبانیت ردش کردند تا برود. «گفتم اینها مال شیراز نیست و مال بهبهان است. گفت نه. گفتم اصلا اینها مال من است. گفت تو خادمی نیستی؟ گفتم چرا. از کجا می‌شناسی؟ گفت گل‌های شما را با اینها قاطی می‌کنم که عطر و بو بگیرد.» با این همه خوبیِ گل‌های بهبهان او می‌گوید: هنوز نتوانسته‌اند عصاره نرگس را بگیرند و از آن عطری درست کنند و «هرچه عطر نرگس در بازار هست، شیمیایی است.»
نرگس هلندی هم به نرگس بهبهانی ربطی دارد؟
تعریف می‌کند که «نرگس آنها بو ندارد. ٦٠سال پیش وقتی هلندی‌ها آمدند که لوله‌کشی کنند و گاز ببرند تا شوروی، پیاز نرگس را از بهبهان بردند هلند. آن‌جا اگر ١٠٠ تا هواپیما بلند شود، ٩٠تای آن گل است، با این حال گل نرگس و شقایق بهبهان را بردند و کاشتند. الان گلزاری در هلند هست به نام بهبهان.» اینها را می‌گوید و از جشنواره گل هلند در سال ١٩٩٢ میلادی می‌گوید که نرگس بهبهان در آن رتبه نخست بهترین گل را گرفت. پیاز هلند را در باغش کاشته اما هیچ عطری ندارد. «نرگس بهبهان چیز دیگری است.»
او یک‌میلیون شاخه نرگس در باغش دارد و بیشترش را می‌فرستد به کربلا تا حرم امامان را گلباران کند. به قم و مشهد و گاهی به تهران هم می‌فرستد و برای بعضی مراجع هر‌سال نرگس می‌برد، مثلا برای احمد خاتمی.
«حسین تجلی» در بزرگترین نرگس‌زار بهبهان مشغول برداشت نرگس است و می‌گوید: «٣٦٥روز زحمت می‌کشیم تا این ساقه‌های سبز برای ٦٥روز نرگس بدهد.» او دایره‌اش را دست می‌گیرد و وسط گلزار زیر آوار می‌زند که «چشمک نرگس به چشم عاشقان، رونق هر دلربایی بشکند» ٦٠سال را رد کرده اما به صدایش نمی‌آید. سه مجموعه شعر به اسم «بهلول بهبهان» دارد و در کتابی دیگر شعرهایی در وصف نرگس نوشته و جمع‌آوری کرده. «حسین آقا» عاشق نرگس است و وقتی گلی می‌بیند، می‌زند زیر آواز. او و خانواده‌اش در بزرگترین نرگس‌زار بهبهان که زمین اداره منابع طبیعی است، کار می‌کنند.
برادرش می‌گوید: «امسال باران نیامد و آبیاری کردیم اما ١٠هکتار از زمین‌هایمان گل نداده. معلوم نیست چرا اما یک‌سال کم گل می‌دهد، یک‌سال بیشتر. فروش و سودمان خوب است. شاخه‌ای ٥٠٠تومان به مشتری‌های گذری می‌فروشیم و ارزان‌تر به خریداران عمده. دردسرش کمتر از گندم است، گندم می‌خواهیم چه کار؟ راضی هستیم به رضای خدا.»
او و «حسین آقا» بچه که بودند، با دوچرخه تا باغ می‌آمدند، سبدی را پر از گل می‌کردند و می‌بردند برای همسایه‌ها: «کسی هست که نرگس ببیند و گل از گلش نشکفد؟ همه خوشحال می‌شدند، اما بعدتر اوضاع فرق کرد. مردم رفتند پی گندم و زمین‌های نرگس را درو کردند. نرگس‌زارهایی که از دور زمین را نقره‌گون کرده بودند، طلایی شدند اما چه طلایی؟ گندم بدون آب هیچی نمی‌ارزد، تمامش دردسر است.»
کشاورزان هنوز پیگیر گندم‌زارهای طلایی‌اند و اندک مردمی از اهالی بهبهان به کاشت نرگس رو آورده‌اند. حسین آقا می‌گوید که «روایت است که امام رضا از شهر ما که جزوی از «ارجان» است، گذشت و این‌جا گلزار نرگس شد اما مردم قدر نرگس ندانستند. تازگی‌ها فهمیده‌اند که چه خوب است. تازه دانسته‌اند که می‌شود با نرگس درآمدزایی کرد. همین حالا در باغ ما چند نفر می‌آیند کمک برای برداشت، چند نفر برای دسته‌بندی و کارتن‌بندی، بعد هم چندنفری می‌برندشان تا شهرهای دیگر. از همین باغ کلی آدم مشغول کار شده‌اند.»
نرگس‌زارها در انتظار گردشگران
نرگس‌کاری در سال‌های گذشته، آنقدری که حالا امید هست، رونق نداشت. در پنج‌سال گذشته جشنواره‌ای برای نرگس برگزار شده و امسال که ششمین سال است، قرار شده که این جشنواره ملی باشد. نرگس‌کارها گلزارهایشان را آماده کرده‌اند، دستی به سروروی باغشان کشیده‌اند و برنامه ریخته‌اند که چطور در این جشنواره شرکت کنند. بعضی روغن نرگس را که علاج سردردهای میگرنی است، بسته‌بندی کرده‌اند و بعضی عصاره‌هایی برای بوییدن است تا طبیب چشم‌ها باشد و جلوی سرماخوردگی را بگیرد.
کبری ابوعلی، رئیس میراث فرهنگی شهرستان بهبهان می‌گوید: «جشنواره امسال از ٢٠ دی شروع می‌شود تا ٦ بهمن. البته آخر هفته‌هاست و وسط هفته‌ها همه هماهنگ شده تا برنامه‌هایی برای اجرا باشد.» فعالان گردشگری بهبهان می‌گویند، رئیس اداره از سال پیش برنامه‌ریزی کرده تا جشنواره امسال بی‌مشکل اجرا شود. «پارسال خیلی خوب بود. چیزی در حدود ٦هزار نفر آمدند، از نرگس‌زارها بازدید کردند. روزانه مردم از بهبهان و حومه شهر می‌آمدند و از محیط استفاده می‌کردند. در کنار گل نرگس موسیقی سنتی و جشنواره غذا و صنایع دستی هم بود.» مجری برنامه می‌گوید: تورهای زیادی از خوزستان و استان‌های همجوار برای شرکت در جشنواره تماس گرفته‌اند. قرار شده به جز هنرمندان استانی و نوازنده‌های فولکلور، نماینده‌ای از کمیسیون انرژی مجلس به همراه مسئولان استانی به جشنواره بیایند.
بهبهان را همه گردشگران نمی‌شناسند. رئیس میراث فرهنگی شهرستان بهبهان هم گله‌مندِ این ناآشنایی است: «بهبهان با این قدمت و تاریخ و جاذبه هنوز برای بسیاری از گردشگران ناشناخته است. همه پایگاه باستانی شوش را می‌شناسند و این‌جا را مثل شوش نمی‌شناسند. گردشگران از تخت‌جمشید می‌آیند، از بهبهان می‌گذرند و می‌روند برای دیدن شوش.» او چاره کشاندن گردشگران به بهبهان را برگزاری جشنواره‌هایی آیینی و فرهنگی مثل جشنواره گل نرگس می‌داند: «ما به جز اعتبار عمرانی به اعتبار فرهنگی نیاز داریم. بهترین کار این است که در شورای برنامه‌ریزی استان اعتباری برای جشنواره‌ها و همایش‌های آیینی مشخص شود. هرجشنواره‌ای به جز شور و نشاطی که با خود می‌آورد، اشتغالی مقطعی ایجاد می‌کند و درعین حال جاذبه‌های منطقه را به گردشگران معرفی می‌کند.
زیرساخت‌ها برای آمدن گردشگران به بهبهان فراهم است؟ رئیس میراث فرهنگی شهرستان بهبهان می‌گوید: توسعه بوم‌گردی یکی از کارهایی بوده که برای نگهداشتن گردشگران انجام شده: «ما ٥ اولویت داریم: روستاهای شیرعلی، تنگ تکاب، خاییز، علمدار و روستای پلکانی پشکر به‌عنوان روستاهای نمونه گردشگری معرفی خواهند شد، بودجه‌هایی برای این کار در نظرگرفته شده است.»
بنا شده در جشنی که نرگس‌زارها انتظارش را می‌کشند، برای نخستین‌بار مهمترین آثار تاریخی بهبهان به این شهر بیایند؛ البته احتمالا: «امیدواریم که حلقه قدرت و جام زندگانی که مهمترین گنجینه چگاسفلی است، احتمالا درجشنواره نرگس به بهبهان بیاید. رایزنی کرده‌ایم و دانشگاه خاتم هم مکانی برای نمایش‌شان اختصاص داده که درحال آماده‌سازی است. اگر مسئولان موزه ملی موافقت کنند، این گنجینه در کنار گنجینه جوبجی رامهرمز و آثاری از شوش به بهبهان خواهد آمد تا در این جشنواره ملی، مردم خوزستان آثاری که در استان خودشان کشف شده را از نزدیک ببینند.»
