آنچه بهتر است از زلزله بدانیم و آنچه می‌توانیم برای کاهش آسیب آن انجام بدهیم
وقوع زلزله با علم امروز قابل پیش‌بینی نیست. کسی نمی‌تواند بگوید زلزله در چه روز و ساعتی خواهد آمد. با این حال زلزله شناسها و زمین شناسها می‌توانند با مطالعه گسلها, جنس خاک,... با تقریب بالایی احتمال و شدت زلزله خیزی هر منطقه را تخمین بزنند.
من تحصیلاتم دکترای مهندسی عمران از آمریکاست (دانشگاه کرنل). تز دکترام رو روی مدل ریاضی برای بهینه سازی اختصاص منابع در مقاوم سازی و بازسازی بعد از زلزله نوشتم. کیس هم داده‌های تهران بر اساس مطالعات جایکا رو کار کردم. اونچه که اینجا نوشته‌ام بر اساس فهمم از ریسک زلزله در تهرانه. بعد از فارغ‌التحصیلی همیشه در مشاغل مرتبط به مدلسازی ریسک بوده‌ام و الان در آمریکا در شرکت بیمه کار میکنم.
زلزله خیزی تهران
وقوع زلزله با علم امروز قابل پیش‌بینی نیست. هیچکس از روی حرکت پرندگان, پیش‌لرزه, حجاب زنها یا هر تئوری دیگه‌ای نمیتونه بگه در چه روز و ساعتی قراره زلزله بیاد. اما زلزله شناسها و زمین شناسها میتونن با مطالعه گسلها, جنس خاک,... با تقریب خیلی خوبی احتمال و شدت زلزله خیزی منطقه‌ای رو تخمین بزنند. عکس زیر نقشه گسلهای اصلی اطراف تهرانه. همینطور که میبینید دوتا گسل مشا و گسل شمال تهران در بالا و گسل ری در پایین شهر رو احاطه کرده‌اند. خیلی کلی بخوام بگم هر سه این گسلها قابلیت ایجاد زلزله حدود هفت ریشتر رو دارند.
آخرین زلزله بزرگی که در تهران اومده در سال ۱۸۳۰ بوده به قدرت هفت ریشتر که بنا به آماری که من در اینترنت پیدا کردم ۴۳,۰۰۰ کشته داشته. سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۸ که من تحقیق دکترا میکردم جزو معتبرترین منابع برای برآورد خطر زلزله مطالعه‌ای بود که ژاپنی‌ها از موسسه تحقیقاتی جایکا کرده بودند و جاهایی مثل دانشگاهها از جمله مرکز تحقیقاتی زلزله شناسی و مدیریت زلزله. من برآوردهای مختلفی از میزان خسارت دیده‌ام. برای اینکه رفرنس داشته باشیم, بر اساس مقاله‌ای که در سیزدهمین کنفرانس بین‌المللی مهندسی زلزله در سال ۲۰۰۴ منتشر شد (اصلش در کانال تلگرام) اگر گسل ری تکون بخوره حدود شش درصد جمعیت تهران کشته میشن و حدود پنجاه و پنج درصد ساختمانها صدمه میبینند.
پس امیدی نیست؟
من بعد از صحبت با اطرافیان احساس میکنم یکی از دلایلی که افراد کاری نمیکنند اینه که فرض میکنند در زلزله کشته میشن. یعنی خیلی وقتها جوابی که میگرفتم این بود که "ای بابا, هرکس جوری میمیره دیگه...". متوجهم که پایه این واکنش ترکیبیست از عواملی مثل عملکرد دولت در عرصه‌های مختلف, طبیعت انسان که ریسک رو دقیق ارزیابی نمیکنه و فقدان فرهنگ اولویت دهی ایمنی. اما حتی با در نظر گرفتن همه اینها, عرض من اینه که درسته که اگر ساختمانها و شهرسازی تهران دچار تحول کامل نشه آمار کشته‌ها زیاده اما توجه کنین که وقتی میگیم شش درصد جمعیت کشته میشن مفهوم دیگه‌اش اینه که نود و چهاردرصد کشته نمیشن. یا به عبارت دیگه (با تقریب) حدود نود و چهاردرصد احتمال هست که شما دقیقه‌ای که زلزله تموم شده زنده باشین. این احتمال خیلی بالا ارزش جنگیدن داره. اگر من به شما بگم سرطان دارین اما احتمال ۹۴% زنده میمونین, پا نمیشین هرکاری ازتون برمیاد رو بکنین؟ من این پست رو دارم مینویسم که بگم اونچه از دستتون برمیاد انجام بدین که آماده باشین که بعد از زلزله زنده و امن بمونین تا کمک برسه.
آمادگی جمعی
اجازه بدین که تاکید کنم من کوچکترین تخصصی در عملیات امدادرسانی ندارم. اینهایی که مینویسم همه پیشنهاد هستند. هدفم اینه که برای شما خوراک فکری و نقطه شروع باشه.
مراکز تخلیه امن محله رو شناسایی کنید
به استناد همون مقاله‌ای که در تلگرام گذاشته‌ام, در سال ۲۰۰۰ که جایکا مطالعه مایکروزنیشن تهران رو انجام داد دولت یک برنامه پونزده ساله ریخت که تا سال ۲۰۱۵ برای محلات نقشه تخلیه امن ایجاد کنند و مراکز تخلیه امن بسازند. با توجه به اطلاعاتی که شهرداری در این سایت منتشر کرده به نظر میاد این کار انجام شده.
http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=401
پیشنهاد میکنم حتما منطقه و محله‌تون رو پیدا کنید, نقشه رو پرینت بگیرین.
برنامه سالانه تمرین تخلیه امن ترتیب بدین
یکی از کارهای دیگه که مثلا هرسال در کالیفرنیا انجام میشه اینه که نه تنها مدارس بلکه شرکتهای خصوصی و جاهای مختلف در earthquake drill شرکت میکنند. برای شبیه‌سازی لحظه زلزله, یه عده سوت میزنند و همه افراد با هم تمرین میکنند که پناه بگیرند. زلزله اخیر رو در نظر بگیرید. یادتونه نمیدونستید باید چکار کنید و کجا بدوید؟ وقت زلزله زمان فکر کردن نیست. قبلش باید انقدر پناهگیری و بعد تخلیه امن ساختمان تمرین شده باشه که ملکه ذهن باشه. پیشنهاد من اینه همسایه‌ها, اهالی مشترک ساختمان که مثلا اداری یا تجاری هست با هم با هلال احمر یا آتش نشانی یا سازمان مدیریت بحران یا هر نهاد متولی دیگه که میتونه آموزش تخلیه امن بده تماس بگیرین و بگین بیان بهتون یاد بدن. و هر سال تمرین کنین. تمرین کنین که ملکه ذهن بشه. اگر بچه مدرسه‌ای دارید با شورای مدرسه تماس بگیرین که حتما اونها هم در دریل شرکت کنند. حین زلزله وقت تازه فکر کردن نیست.
همسایه‌هاتون رو بشناسید
یه چیز دیگه که به نظرم میرسه اینه که همسایه‌هاتون بشناسید. دولت قویترین دولت هم که باشه اونی که میدونه توی ساختمون کیا هستند همسایه‌ها هستن. با همسایه‌های مسکونی و کاریتون آشنا بشین. بدونین کدوم واحد افراد مسن, کم‌توان یا کودک هستند. یک دورهمی ساختمون بذارین به صرف فینگر فود یا کباب در حیاط, مقادیر زیادی از نقشه‌های تخلیه امن پرینت کنین و با هم آشنا بشین. موقع بحران همسایه به داد همسایه میرسه.
فرهنگسازی کنید
در بعد کوچیک تا جایی که میتونین فرهنگ سازی کنید. من آرزومه آقای علی دایی از سرمایه اجتماعیشون استفاده میکردند و مثلا به صورت علنی راجع به این نقشه‌های تخلیه امن اطلاع رسانی میکردند. اما هرکدوم ما حداقل چند نفر رو داریم که برامون احترام قائلند. به جای گسترش ترس یا ناامیدی, راجع به اولویت آماده بودن حرف بزنیم. و جوانها احتمالا نقش حیاتی در هدایت و شکل‌دهی فرهنگ خانواده‌ها و محلات دارند. من فکر میکنم گروه ۱۵ تا ۳۵ میتونن نقش زیادی بازی کنند. مثلا این ایده که جوونهای هر محله با هلال احمر و شورای محله یک کمیته ایمن سازی تشکیل بدن. آموزش کمکهای اولیه ببینند. داوطلب بشن تمرینهای تخلیه ایمن انجام بدن. نقشه‌های تخلیه امن رو در خونه‌ها پخش کنند به نظر شما خیلی دور از دسترسه؟
فرهنگ خانواد‌ها رو عوض کنیم. مثلا خارج نشینها به جای کالاهای مصرفی کیفهای آماده earthquake survival برای اعضای خانواده‌تون سوغاتی ببرین.
آمادگی فردی
کیف زلزله خانواده رو ببندید
یادتونه چقدر به کرمانشاه پتو, لباس, نوار بهداشتی, کنسرو و اسباب‌بازی فرستادین؟ برای خانواده‌تون ساک ببندین (ترجیحا در کوله که راحتتر حمل بشه) که بعد از زلزله بتونین امن و گرم بمونین.
تمرین پناهگیری کنید
علاوه بر نکاتی که بالا گفتم, اینجا میخوام اهمیت بومی‌سازی رو تاکید کنم. روش پناهگیری صحیح بستگی به نوع ساختمان و روشهای ساختمان‌سازی بومی داره. سعی کنید از مهندسین ساختمان خبره بپرسین ایمن‌ترین جای خونه و محل کارتون کدوم گوشه است. علاوه بر اون دوره کمکهای اولیه ببینید. کپسول اطفای حریق بخرین و کار باهاش رو یاد بگیرید. وسایل سنگین خونه مثل بوفه چینی یا کتابخونه رو سفت به دیوارها وصل کنید, کابینتها رو قفل بزنید, بالای تخت وسیله سنگین آویزون نکنید و در یک کلام محیط خونه رو امنتر کنید. لوله‌های گاز و سیم‌کشی ساختمون رو چک کنید.
بیمه زلزله بخرید
بزرگترین سرمایه گذاری زندگی افراد معمولا ملک و مسکنه. برای خونه و مغازه و شرکتتون بیمه زلزله بخرید. بعد از زلزله اگر خسارت مالی که خوردین حتی تا حدی جبران باشه به ورشکستگی نمیفتین. بیمه رو جدی بگیرید. اگر میتونید به نظر من همه سرمایه‌تون رو در یک شهر متمرکز نکنید که اگر جایی زلزله اومد همه داراییهاتون صدمه بخوره.
برنامه بعد از زلزله رو هماهنگ کنید
خیلی مهمه برای بعد از زلزله برنامه داشته باشید. احتمال اینکه همه افراد هنگام وقوع با هم باشند خیلی کمه. با خودتون برنامه بریزین که بعد از زلزله کجا جمع بشیم؟ اگر صبح بود؟ اگر شب بود؟ شماره‌های افراد خانواده رو حفظ کنید و به تلفن همراه اتکا نکنین. همه شماره فردی که تهران زندگی نمیکنه رو حفظ کنید که به اون زنگ بزنید و خبر سلامتتون رو بدین. ترجیحا سه تا کیف زلزله ببندین و یکی در خونه, یکی در محل کار و یکی در ماشین باشه.
از مدارک مهم حتما کپی و اسکن داشته باشید. اگر حیوان خونگی دارید راجع به اینکه در سناریوهای مختلف باید باهاشون چکار کنید از الان تصمیم بگیرید. راجع به زلزله قبل از زلزله باید صحبت کرد.
نکته‌پایانی
همونطور که در نقشه میبینید, ایران به طور کلی یک منطقه زلزله خیزه. من راجع به تهران صحبت کردم چون راجع به تهران مطالعه دارم. اما همه ایران باید آماده باشیم. فرهنگسازی کنیم که آماده بودن برای زلزله باکلاسی محسوب بشه.
*دکترای مهندسی عمران
