پرورش ماهی «تیلاپیا » فرصت یا تهدید؟

اما اقدام اخیر رئیس سازمان محیط زیست حالا با واکنش‌های زیادی از سوی منتقدان و برجسته‌ترین اکولوژیست‌های کشور مواجه شده است. بهرام حسن‌زاده کیابی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم دانشگاه شهید بهشتی روز گذشته اعلام کرد: «پرورش گونه مهاجم و غیربومی تیلاپیا، یک طرح خطرناک است که علاوه بر تشدید مشکل کم آبی، گونه‌های بومی آبزی را هم نابود می‌کند. چرا برای طرح‌های مهم و حساس به نظرات علمی توجه نمی‌شود؟ نباید خلاف نظر کارشناسی، تصمیم‌های غیرعلمی و مخرب گرفته شود و بذل و بخشش هایی می‌کنند که هم نسل کنونی و هم نسل‌های آینده، آسیب آن را خواهند دید.»

اصغر عبدلی، بوم شناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی نیز  می‌گوید: «پرورش تیلاپیا برای همه اکوسیستم‌های آبی کشور اعم از تالاب‌ها، رودخانه‌ها و مخازن سدهای کشور بحران زاست و تعجب می‌کنم که چطور ما در 9 سال گذشته و در دولت‌های مختلف این خطرات را اعلام کرده‌ایم اما حالا سازمان محیط زیست یک شبه تصمیم می‌گیرد مجوز اجرای طرح را بدهد، آیا ارزیابی ریسک این طرح انجام شده و به این نتیجه رسیده‌اند که خطری ندارد؟ اگر چنین کاری صورت گرفته چرا به ما نشان نمی‌دهند؟ ما مطالعات جدیدی ندیدیم که ثابت کند پرورش تیلاپیا خطر ندارد.»

صدور مجوز تکثیر تجاری در پوشش تحقیقات

اما سرپرست معاونت محیط طبیعی سازمان محیط زیست در واکنش به انتقادات صورت گرفته به ایسنا گفته: «صدور مجوز پرورش و تکثیر ماهی تیلاپیا در مرکز تحقیقات بافق یزد به‌عنوان طرح آزمایشی در این منطقه و برای انجام برنامه‌های تحقیقاتی صورت گرفته و سیاست محیط زیست کمافی السابق جلوگیری از تکثیر و ورود تیلاپیا به اکوسیستم‌های طبیعی است.» حمید ظهرابی می‌افزاید: «بر اساس تفاهمنامه‌ منعقده بین محیط زیست و شیلات در سال 94 مقرر شد پرورش تیلاپیا به صورت آزمایشی در محدوده مرکز تحقیقات بافق یزد آغاز شود و پس از مشخص شدن نتایج در خصوص پرورش آن در کل کشور تصمیم‌گیری شود. با توجه به اینکه مرکز تحقیقات بافق به هیچ یک از اکوسیستم‌های طبیعی کشور دسترسی ندارد، بر اساس تفاهمنامه مذکور با موافقت محیط زیست قرار شده است به شیوه بسته و سرپوشیده تکثیر و پرورش تیلاپیا آن‌هم ماهی‌هایی که قابلیت تکثیر و باروری ندارند، صورت بگیرد.»

اما یک مقام آگاه در سازمان شیلات  گفت: طبق تفاهمنامه سال 94 سازمان محیط زیست پیشتر فقط مجوز احداث چند کارگاه پرورشی در محدوده مرکز تحقیقات بافق را داده بود ولی حالا این سازمان مجوز تکثیر در «شهرستان بافق» را داده و به محیط زیست استان یزد اعلام کرده بر اساس ضوابط استقرار کارگاه‌های پرورش ماهی نسبت به صدور مجوز برای تکثیر تیلاپیا اقدام کند که این به معنی موافقت با تکثیر تجاری است نه تحقیقاتی.

در همین حال اصغر عبدلی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در رد اظهارات معاون سازمان برای پرورش تیلاپیای تک جنسی می‌گوید: «پیش از این شیلات قول داده بود که ماهی‌هایی که در مرکز تحقیقات بافق پرورش می‌دهند تک جنسی است و قدرت تولید مثل ندارد اما در بازدیدی که از این مرکز داشتیم متوجه شدیم هورمون درمانی ماهیان برای تک جنسی شدن آنها موفق نبوده و مسئولان شیلات مدعی شدند که به هر حال یک دهم درصد خطا داشته‌اند ولی همین یک دهم درصد خطای آنها منجر به تولید 1500 بچه ماهی شده بود که اگر این رخداد در محیط طبیعی بود تا پایان سال امکان ده‌ها برابر شدن جمعیت وجود می‌داشت و همین خطرات را ما بارها گوشزد کرده‌ایم.»

او افزود: از سوی دیگر در استانی که متوسط تبخیرش 3500 میلیمتر در سال است کدام عقل سلیمی می‌پذیرد که آب را از چاه‌های عمیق در دل زمین پمپاژ کنند و در حوضچه‌های تبخیری صرف تولید ماهی کنند که ارزش اقتصادی‌اش به مراتب کمتر از ارزش همان آب است. مسلماً بعد از چندسال رژیم هیدرولیکی منطقه دستخوش تغییر شده و تبخیر بیش از حد نیز باعث شور شدن خاک می‌شود. بعد چطور سازمان محیط زیست که اولویت اصلی‌اش آب است اینها را نادیده می‌گیرد؟ عبدلی افزود: ماهی تیلاپیای نیل یک گونه مهاجم است و به چند دلیل می‌تواند در صورت ورود به آب های ایران که بسیار هم محتمل است بحران زا شود. نخست اینکه سن بلوغ این ماهی خیلی زودتر از ماهیان بومی ماست یعنی گاهی در مدت 4 ماه بالغ شده و تولید مثل می‌کند در صورتی که ماهیان بومی کشور بین یک تا دو سال این روند را سپری می‌کنند. نکته دوم رفتار تولید مثلی این ماهی است که با بسیاری از گونه‌ها متفاوت و بقایش را بیشتر می‌کند چون تخم ماهی بعد از بارور شدن در دهان جنس ماده نگهداری و حتی لاروها نیز در همان دهان حفظ می‌شود و همین باعث می‌شود موفقیت تولید مثلی تیلاپیا بیشتر از بقیه گونه‌ها باشد در حالی که 99درصد ماهیان بومی ما چنین استراتژی ندارند. نکته سوم مقاومت بالای این ماهی به انواع آلودگی است به طوری که حتی در پساب‌های نیشکر خوزستان که هیچ ماهی وجود ندارد تیلاپیای زیلی که وارد آب های خوزستان شده، حتی در این پساب‌ها هم به تعداد زیاد مشاهده شده است. او خاطرنشان کرد: تیلاپیا لانه خود را در بستر برکه یا آبگیر با حفر چاله و تخریب اکوسیستم کف محیط ایجاد می‌کند و در برابر ماهیان بومی رفتار تهاجمی داشته و از لانه خود مراقبت می‌کند و همین باعث می‌شود که گونه‌های بومی مجبور به مهاجرت و ترک اکوسیستم شوند.

عبدلی افزود: معرفی یک گونه مهاجم حتی اگر برای تکثیر در مزارع هم باشد باید با ارزیابی ریسک همراه باشد که متأسفانه این طرح ارزیابی ریسک ندارد. متأسفانه در سازمان شیلات، مسئولان نگاه اکولوژیک و برنامه محور و بلندمدت ندارند و همیشه دنبال طرح‌های زودبازده و مقطعی هستند و برای همین است که این سازمان تا به امروز حتی نتوانسته روی یکی از ماهیان بومی کشور خودمان سرمایه‌گذاری کند و تکثیر آن را با موفقیت جلو ببرد و همیشه اقدام به معرفی گونه‌های غیر بومی و امتحان پس داده در دیگر نقاط دنیا کرده اند. او افزود: من واقعاً متأسفم  در شرایطی که شیلاتی‌ها فاقد نگاه جامع و اکولوژیک هستند حتی سازمان محیط زیست که مطابق قانون باید متولی حفظ حیات وحش باشد حالا خودش اینچنین برای پرورش یک گونه مهاجم مجوز صادر می‌کند.

تکثیر تیلاپیا در کشور پیش از این با مخالفت وزارت نیرو نیز مواجه شده بود و این وزارتخانه اعلام کرده بود به‌دلیل قدرت بالای تکثیر این ماهی چنانچه این گونه به طور اتفاقی وارد مخازن سدهای کشور شود می‌تواند باعث افت کیفیت منابع آبی شود از این‌رو از سازمان محیط زیست خواسته بود مانع تکثیر این گونه در کشور شود.