جولان محصولات آب بر در سایه ممنوعیت کشت
براساس آمار سالانه پنج میلیارد متر مکعب آب مجازی حاصل از صادرات محصولات آب بر، صادر می شود.
بحران آب در کشور وارد مقوله امنیتی شده و کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ناگزیر به تشکیل کمیته آب برای حل این بحران شده است. اینکه پس از طی چندین دهه، مسئولان به بحران آب در کشور پی برده‌اند، جای امیدواری است اما آیا آن‌ها به بحران در مدیریت منابع آبی نیز پی خواهند برد؟
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون، ایران بیش از 72 درصد از منابع آب تجدید شونده خود را استفاده کرده است. تمامی این آمارها، گواه روشنی بر سوءمدیریت منابع آبی کشور است. سوءمدیریت یعنی تمامی برنامه‌ریزی‌ها منوط به دعوت مردم به‌صرفه‌جویی در مصرف آب شربی که کمتر از 10 درصد از منابع آبی کشور را به خود اختصاص داده است، باشد اما برای 75 درصد از منابع آبی کشور که در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و براساس آمار 60 درصد از آن نیز هدر می‌رود، برنامه‌ریزی وجود نداشته باشد. در چند دهه اخیر،تولید محصولات آب‌بر در ایران افزایش چشمگیری داشته است.
این روزها هندوانه، برنج، صیفی‌جات و ده‌ها محصول آب‌بر دیگر، به‌راحتی در بسیاری نقاط کشور حتی استان‌هایی که با بحران آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، کشت می‌شوند. محصولاتی که برای تولید یک تن آن‌ها هزاران لیتر آب مصرف می‌شود؛درحالی که در چند سال اخیر ممنوعیت کشت محصولات آب‌بر در بسیاری از شهرهای کشور، تصویب و اعلام شده است.
آب هدر می‌رود، کشاورز فقیر می‌شود
اما این تمام داستان کشت محصولات آب‌بر نیست.غم‌انگیزترین بخش در کشاورزی کشور، این است که متاسفانه کشاورزان باوجود تمامی تلاش و زحمت‌هایی که انجام می‌دهند،جزو فقیرترین افراد جامعه‌محسوب‌می‌شوند. 75 درصد از آب کشور نیز در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. میزان آبی که در این بخش مصرف می‌شود با تولید و بازدهی آن در میانگین جهانی، هیچ‌گونه تناسبی ندارد. به‌عنوان مثال منطقه گلخانه‌ای، حدود دو هکتار در اسپانیا وجود دارد که عمده محصولات کشاورزی اسپانیا از این منطقه تامین می‌شود. این منطقه به‌تنهایی 60 برابر کل ارزش اقتصادی بخش کشاورزی ایران، تولید محصولات کشاورزی دارد.
متاسفانه کشاورزی ایران به سمت ارتقای نرم‌افزاری نرفته است. ضایعات محصولات کشاورزی در این بخش، بسیار و سردخانه‌های نگهداری محصولات کشاورزی بسیار‌کم است. دپوی محصولات کشاورزی که انجام می‌شود، به‌روش اشتباهی صورت می‌گیرد. فقر شدید در بحث صنایع بسته‌بندی و تبدیلی وجود دارد. از یک طرف بیش از 90درصد کشاورزان ایران بی‌سواد و از طرف دیگر 200 هزار نفر از فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی بیکار هستند.
صادرات پنج میلیارد متر مکعب آب مجازی
می‌توان گفت هزینه تمام شده آب و برق برای کشاورزان، رایگان است. این مساله موجب افزایش تولید محصولات آب‌بر مانند خیار، هندوانه، گندم و جو در کشور شده است.
براساس آمار سالانه پنج میلیارد متر مکعب آب مجازی حاصل از صادرات محصولات آب بر، صادر می شود.محصولات آب‌بر بدون رعایت الگوی کشت و در نظر گرفتن موضوع بحران آبی کشور تولید می‌شوند. محصولات آب‌بری مانند برنج و هندوانه در بسیاری از استان‌های کشور کشت می‌شوند.
ممنوعیت نیز جلوی کشت برنج را نگرفت
وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده کشت برنج تنها در استان‌های گیلان و مازندران و برخی مناطق استان گلستان امکان‌پذیر است و دولت از کشت این محصول در استان‌های دیگر به‌ویژه استان‌های کم‌آب حمایت نمی‌کند. حتی در برخی موارد از ممنوعیت کشت برنج در برخی استان‌های کم‌آب خبر داده است.
اما در میان تمامی این عدم حمایت یا ممنوعیت، همچنان شاهد کشت برنج در استان‌هایی مانند اصفهان هستیم. استانی که در دهه اخیر شاهد انتقال آب از استان همسایه‌ای خود، چهارمحال و بختیاری بوده و مدعی اجرای پروژه‌های انتقال آب به‌نام شرب است اما در سایه بحران آبی، شالیزارها در آن خودنمایی می‌کنند.
هندوانه‌هایی که منافع ایران را بر آب می‌دهند
هندوانه نیز جزو محصولات آب‌بری است که کشت آن دربسیاری از شهرهای ایران انجام می‌شود. اما این محصول نیز مانند دیگر محصولات آب‌بر، سرانجام خوبی ندارد. بسیاری از محموله‌های هندوانه صادراتی به‌دلیل عدم کیفیت یا ظاهر نامطلوب، برگشت می‌خورندو در راه برگشت به ایران به‌دلیل فاسد شدن در دریا تخلیه می‌شوند. تولید محصولات آب‌بری مانند هندوانه که راهبردی نیز محسوب نمی‌شوند، از اساس اشتباه است؛ چرا که صادرات هندوانه، صادرات غیرمستقیم آب است،آن‌‌نیز در شرایطی که کشور در بحران خشکسالی و بی‌آبی قرار دارد. صادرات محصولات آب‌بر نباید انجام شود و این مشکل به‌دلیل فعال نبودن بخش ترویج سازمان حفظ نباتات وزارت جهادکشاورزی است. بخش ترویج باید به کشاورزان توصیه کند که اگر قصد صادرات محصولی را دارند، باید نیاز آبی آن محصول وهمچین نیاز کشور مبدا را نیز بدانند تا نتیجه آن، برگشت محموله هندوانه از عمان به‌دلیل استفاده بیش از حدمجاز از سموم‌نشود.
خودنمایی با خودکفایی گندم
گندم نیز محصولی است که مسئولان به‌بهانه‌های مختلف تلاش کرده‌اند به خودکفایی در آن دست یابند. داستان خودکفایی ایران درتولیدگندم از خودکفایی عربستان آغاز شد. سیاست‌مداران کشور در آن زمان بر این باور بودند که چگونه کشور بیابانی عربستان توانسته به خودکفایی گندم دست یابد اما ایران از این بخش عقب مانده است و همچنان به واردات گندم ادامه‌می‌دهد.
به همین دلیل تمامی برنامه‌ریزی‌ها برای خودکفایی ایران در تولیدگندم انجام شد. ایران باوجود بحران آبی و وارد شدن به یک دهه شدید خشکسالی در محصول آب‌بر گندم خودکفا شد.
بحران آب، نتیجه سیاست‌گذاری‌های اشتباه در وزارت جهاد کشاورزی است. برای رقابت در بازار جهانی یک اصل وجود دارد؛ کالاهایی را می‌توان تولید کرد که هزینه تولید آن نسبت به کشورهای رقیب کمتر باشد. اگر در کالایی امکان رقابت جهانی وجود ندارد، ضرورتی در تولید آن نیست و برنامه‌ریزی‌ها باید برای کالاهایی انجام شود که توان رقابت رادر بازار جهانی دارند. ماجرای خودکفایی ایران در گندم نیز همین است. گندم ایران، نه سهمی در بازار جهانی دارد و نه می‌تواند در بازار جهانی تعیین کننده قیمت باشد و همچنین گندم ایرانی، کیفیت پایینی دارد. باتوجه به تمامی مسائل بیان شده، خودکفایی ایران در گندم به‌صرفه نیست. هنگامی که بخشی از سرمایه کشور را در کشاورزی آن‌‌نیز خودکفایی گندم سرمایه‌گذاری می‌کنیم، به‌آن معناست که این سرمایه‌را از بخش‌های دیگر کشور دریغ کرده‌ایم. بدون شک سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر تولید، مزیت بیشتری نسبت به این بخش دارد.
با سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی که سودآوری برای کشور ندارد، خسارت‌های بسیاری را به ایران وارد کرده‌ایم.
خودکفایی کشاورزی کشور باید متناسب با منابع موجود و طبیعت باشد. هنگامی که در منابع آبی محدودیت وجود دارد و ایران کشور خشکی محسوب می‌شود، باید محصولات کشاورزی‌ای را پرورش دهیم که نیاز آبی کمتری دارند. همچنین فرهنگ و ذائقه غذایی خانواده‌های ایرانی نیز باید تغییر پیدا کند.
سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در کشور باید به سوی تولید محصولاتی رود که مزیت تولید دارند. درحال حاضر کشور مزیت بالایی در تولید محصولات آبی ندارد اما بیشتر محصولات غذایی ما از محصولات کشاورزی آب‌بر مانند گندم و برنج تولید می‌شوند. تولید گندم و برنج، نیاز آبی بسیار بالایی دارد. برنامه‌ریزی باید به‌گونه‌ای انجام شود که به‌جای فشار آوردن به طبیعت و از دست دادن منابع آبی خود برای خودکفا شدن در تولید محصول گندم، روی افزایش راندمان در واحد سطح کار شود.
«کشت فرا سرزمینی» راه‌حل امنیت غذایی
برخی کارشناسان بر این باورند که «کشت فرا سرزمینی» می‌تواند راه‌حل بحران آبی و امنیت غذایی ایران باشد. این یکی از روش‌های تامین محصولات مورد نیاز کشاورزی در کشورهایی است که محدودیت منابع آب و زمین دارند.
به گزارش ایانا،« کشور بزرگ ایران با وجود برخورداری از زمین‌های مناسب کشاورزی در طول سال‌های گذشته به دلیل مدیریت ناهمگون حوزه آب و تغییر اقلیم با مشکلاتی درخصوص تولید محصولات کشاورزی آب‌بر، روبه‌رو بوده است.
یکی از اقداماتی که می‌توان برای تامین این محصولات در نظر گرفت، کشت فراسرزمینی در زمین‌های مناسب کشاورزی در دیگر کشورها در قالب تملیک و اجاره‌های بلند مدت است؛روندی که با ابلاغ آیین‌نامه مصوب هیات وزیران، سرعت بیشتری به خود گرفت. در چنین شرایطی وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرد که پیشرفت مناسبی در این خصوص صورت گرفته است و اکنون بیش از ۲.۵ میلیون هکتار از اراضی برای کشت فراسرزمینی پیشنهاد شده که مذاکره با کشورهای مربوطه در حال انجام است.باتوجه به اینکه امنیت غذایی از ارکان امنیت ملی است اما بر سر راه این موضوع با مانع جدی کمبود منابع آبی مواجه هستیم.در شرایطی که کشورمان در منطقه نیمه خشک قرار دارد و مدل‌های هواشناسی خبر می‌دهند ایران در دهه‌های آینده بیش از پیش با مشکل کمبود آب روبه‌رو است، راه‌حل‌هایی مانند کشت فراسرزمینی کارساز خواهد بود.
آیین نامه کشت فرا سرزمینی
در آیین‌نامه مصوب هیات دولت در تعریف «کشت فراسرزمینی» آمده است:« بهره‌برداری از منابع، عوامل، ظرفیت‌ها و امکانات سایر کشورها برای تولید محصولات کشاورزی مورد نیاز در راستای حفظ منابع پایه تولید و ارتقای امنیت غذایی و سایر نیازهای صنعتی کشور».تعریفی جامع که به روشنی، مفهوم این نوع کشاورزی و تامین نیازهای غذایی کشور را شرح می‌دهد.
در آیین‌نامه مصوب هیات دولت آمده که وزارت جهاد کشاورزی مکلف است با همکاری وزارتخانه‌های امورخارجه و امور اقتصادی و دارایی و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط و با رعایت قوانین و مقررات مربوط، نسبت به تنظیم و ارائه مشوق‌ها و حمایت‌ها به متقاضیان کشت فراسرزمینی اقدام‌کند».
