تأملی بر دلایل استفاده از سواری شخصی
شاید هنگامی که پشت چراغ قرمز مدتی انتظار کشیده‌اید و از ترافیک در خیابان خسته شده‌اید، این سؤال را با عصبانیت از خود پرسیده باشید که «چرا مردم برای تردد داخل شهر از ماشین خودشان استفاده می‌کنند؟»
به گزارش اقتصادآنلاین، شرق نوشت: بی‌تردید اولین پاسخی که به ذهن می‌رسد این است که سیستم حمل‌ونقل عمومی مشکل دارد، اما این موضوع همه دلایل شهروندان مشهدی برای استفاده از خودرو شخصی نیست. این یادداشت بر پایه یک تحقیق علمی با عنوان «بررسی دلایل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی استفاده شهروندان مشهدی از سواری شخصی در سفرهای روزانه در سال ١٣٩٥» به این سؤال پاسخ می‌دهد که برخلاف توسعه و تشویق شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه عمومی، به چه دلایلی هنوز عده کثیری از مردم مشهد برای تردد داخل شهر از سواری شخصی خود استفاده می‌کنند؟ نتایج بیانگر این موضوع بود که داشتن وسیله نقلیه، تنها یکی از دلایل برای استفاده از وسیله شخصی است. دلایل جدی، مهم و پنهان دیگری هم در دل جامعه وجود دارد که شهروندان را به استفاده از سواری شخصی تشویق و ترغیب می‌کند. در این یادداشت به گوشه‌ای از این دلایل اشاره می‌شود.
در سطح ابتدایی، نتایج تحقیق نشان داد شهروندان با سنجش میزان سودمندی، آسایش، راحتی و از سوی دیگر مضرات مادی و غیرمادی که استفاده از سواری شخصی یا وسایل نقلیه عمومی برایشان به‌همراه می‌آورد، وسیله تردد خود را انتخاب می‌کنند، اما این همه دلایل آنها برای استفاده از سواری شخصی یا وسایل نقلیه عمومی نیست. در اعماق جامعه و تنها با چشم مسلح می‌توان عناصری را مشاهده کرد که استفاده از سواری شخصی را برای مردم ترغیب و تسهیل می‌کند. از دیدگاه جامعه‌شناسی، قوانین، هنجارها و نقش‌ها از عناصر مهمی هستند که باعث تحدید و ترغیب هر رفتاری می‌شوند و به‌عنوان محرک بر شکل‌گیری رفتار اجتماعی (در این تحقیق استفاده از سواری شخصی برای تردد داخل شهر) اثر می‌گذارند.
نتایج این تحقیق نشان داد در بخش قوانین نارسایی‌هایی وجود دارد و این امر بر تمایل و استفاده شهروندان از سواری شخصی برای تردد درون‌شهری تعیین‌کننده است. از این منظر بخش حمل‌ونقل عمومی با تخصیص منابع مالی موجود نمی‌تواند به همه انتظارات و خواسته‌های شهروندان پاسخ دهد. بی‌تردید این شکاف بین خواسته‌ها و امکانات موجود باعث می‌شود که شهروندان، همواره در سیستم حمل‌ونقل عمومی، ضعف و کمبود یا نبود امکانات را مشاهده کنند و به دلیل نارضایتی و شکاف بین انتظارات و واقعیت موجود، از وسایل نقلیه عمومی نیز کمتر استفاده می‌کنند.
علاوه بر قوانین، هنجارها نیز (به‌عنوان قوانین نانوشته بین مردم که ضمانت اجرای آن را هم خود مردم برعهده دارند) باعث منع و ترغیب رفتار می‌شوند. نتایج نشان داد هنجارهای کسب منزلت اجتماعی (پرستیژ) با ماشین شخصی و ارزش‌دادن به ماشین شخصی به‌عنوان یک نماد یا کالای سرمایه‌ای در بین مردم وجود دارد و حتی مالکیت آن با تشویق و ترغیب اجتماعی همراه است و از سوی دیگر نداشتن این کالا در زندگی، سرزنش اجتماعی را به دنبال دارد. بنابراین بخشی از مالکیت و استفاده از خودرو شخصی برای تردد‌های روزانه داخل شهر ناشی از این فشار اجتماعی است. از سوی دیگر به دلیل نگرش منفی تعداد قابل‌توجهی از افراد جامعه نسبت به وسایل نقلیه عمومی، به استفاده‌کنندگان از وسایل نقلیه عمومی برچسب‌های منفی زده می‌شود. طبیعی است که در این حالت شهروندان از وسایل نقلیه عمومی دوری می‌کنند.
نقش‌ها هم از عناصر مهم ساختاری جامعه هستند که چه به صورت رسمی و از سوی قانون‌گذار تعریف شده باشند یا غیررسمی از سوی مردم، همانند قوانین و هنجارها، دارای قدرت زیادی در منع و ترغیب رفتار افراد جامعه هستند. همان‌طور که نقش‌ها یک عنصر ساختاری هستند، مشکلات مربوط به نقش‌ها نیز از عناصر ساختاری محسوب شده و تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر رفتار انسان‌ها دارند. نتایج این مطالعه نشان داد نقش‌ها و مشکلات مربوط به آنها هردو در تعیین انتخاب وسیله نقلیه شهروندان برای تردد در شهر تعیین‌کننده هستند. مهم‌ترین افراد در سیستم حمل‌ونقل، رانندگان، پلیس، مدیران و مسافران هستند که هر یک نقش تعریف‌شده‌ای (رسمی/ غیررسمی) دارند. چنانچه این افراد از نقش خود (وظایف محوله در موقعیت خود) به هر دلیلی فاصله بگیرند یا مهارت لازم را برای اجرای درست آن به‌دست نیاورده باشند، بی‌نظمی و اختلال پدید می‌آید و این مسئله بر رفتار افراد جامعه (که در اینجا انتخاب وسیله نقلیه برای تردد در شهر است) تأثیر می‌گذارد.
این مطالعه نشان داد شهروندان از برخی از رفتارهای رانندگان وسایل نقلیه عمومی ناراضی هستند. به زعم آنها برخی از رانندگان قوانین راهنمایی و رانندگی را رعایت نمی‌کنند یا مهارت کمی در رانندگی دارند و یا بد رانندگی می‌کنند و رفتارهایی نظیر بوق‌زدن‌های بی‌مورد و ترمزکشیدن به صورت ناگهانی و... در رفتارشان دیده می‌شود. دعوا و بحث بر سر کرایه، سوءاستفاده برای دریافت کرایه، اشتباه در پرداخت باقی‌مانده پول، نداشتن پول خرد و در نتیجه دریافت کرایه بیشتر از سوی راننده، نداشتن آداب معاشرت اجتماعی معمول با مسافران و... از جمله رفتارهایی است که از نگاه شهروندان در میان رانندگان وجود دارد. مجموع این رفتارها که به طور حتم از منظر شهروندان، دارای اهمیت و اولویت متفاوتی نیز هست، برای برخی دافعه داشته و استفاده از وسایل نقلیه عمومی را کاهش می‌دهد.
از دیگر افراد مهم سیستم حمل‌ونقل، مدیران هستند که از منظر شهروندان مشهدی، درک و باور نادرستی نسبت به مسائل حوزه حمل‌ونقل دارند. به اعتقاد شهروندان، مدیران، شناخت و اطلاع کافی از مشکلات حمل‌ونقل عمومی ندارند و تنها به بررسی یک‌بُعدی موضوعات حوزه حمل‌ونقل می‌پردازند و به‌زعم آنها بررسی علمی مشکلات حمل‌ونقل برای آنها اولویت نداشته و مدنظرشان نیست. علاوه‌برآن شهروندان از پلیس انتظار برقراری نظم را دارند. اما گاهی برخورد نامناسب پلیس یا حتی عدم دخالت یا عدم پیگیری قانون از سوی وی به هنگام تنش یا برخورد در زمان استفاده از وسایل نقلیه عمومی، نقطه مقابل تصور آنهاست. در این حالت نیز شهروندان برای تردد در شهر ترجیح می‌دهند از سواری شخصی استفاده کنند.
مسافران وسایل نقلیه عمومی هم از افراد این سیستم محسوب می‌شوند که با نوع رفتار خود در وسایل نقلیه عمومی می‌توانند نسبت به استفاده شهروندان از وسایل نقلیه عمومی دافعه یا جاذبه ایجاد کنند. در این تحقیق مشخص شد بحث و گفت‌وگوی بلند بین مسافران، حمل وسیله و بار و ایجاد مشکل برای دیگران، بحث و دعوای بین مسافران زن و مرد، عدم رعایت بهداشت شخصی و عمومی از سوی مسافران، عدم رعایت حق‌تقدم بین مسافران در وسایل نقلیه عمومی یا حتی حضور متکدیان و دست‌فروشان به منظور فروش اجناس، حضور کودکان کار یا آوازخوان در کنار مسافران در داخل اتوبوس و... از جمله اختلال و بی‌نظمی‌هایی است که در نقش تعریف‌نشده آنها به‌عنوان مسافر پدید آمده است و عمدتا ریشه در مسائل فرهنگی داشته و این مسئله استفاده سایر شهروندان را از وسایل نقلیه عمومی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علاوه بر محدودیت‌ها یا نارسایی‌هایی که در قوانین، هنجارها و نقش‌ها وجود دارد و در بالا به بخشی از آنها اشاره شد، ذکر این نکته مهم اهمیت دارد که دستیابی به حمل‌ونقل پایدار یکی از بخش‌های اصلی در رویکرد توسعه پایدار اجتماعی است. معیارهای اصلی ناپایداری در بخش حمل‌ونقل شهری عبارت‌اند از: رشد مالکیت خودرو، افزایش استفاده از خودروهای شخصی برای انجام سفرهای شهری، افزایش طول مسافت سفرهایی که با خودرو شخصی صورت می‌گیرد، کاهش محبوبیت حمل‌ونقل عمومی، کاهش در استفاده از وسایل غیرموتوری برای انجام سفرهای شهری، آلودگی هوا و صدا، رشد آمار تصادفات، اقدامات کند در گسترش حمل‌ونقل ارزان با دسترسی به مناطق حاشیه‌ای و در نهایت ضعف سیستم‌های حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر در برابر پیامدهای ناشی از موتوریزه‌شدن شهرها (سرور و امینی، ١٣٩٢: ٤٤-٤٣). با توجه به شواهد موجود و مرور نتایج به‌دست‌آمده و تطابق آن با معیارهای ناپایداری در سیستم حمل‌ونقل، می‌توان نتیجه گرفت که سیستم حمل‌ونقل فعلی شهر مشهد با حمل‌ونقل پایدار فاصله زیادی دارد.
شهرها فقط در صورتی می‌توانند به موضوع پایداری کمک کنند که عناصر زیرساختی و بسترهای مناسب اجتماعی و فرهنگی جامعه، امکان پیشرفت در روش‌هایی که کمتر به ماشین وابسته‌اند را فراهم کند. به نظر می‌رسد در شهر مشهد وسایل نقلیه شخصی عامل حاکم بر حمل‌ونقل شهری است و ساختار شهر نیز با هدف سهولت در پارک، جابه‌جایی و حرکت سریع برای خودروهای شخصی این حاکمیت را دوچندان کرده است. برای رسیدن به پایداری در حمل‌ونقل می‌توان از تجربیات شهرهای موفق جهان در حوزه حمل‌ونقل استفاده کرد و با بومی‌سازی آن به وسیله متخصصان در شهر مشهد از آنها بهره گرفت. بااین‌حال باید به این موضوع توجه داشت که برای دستیابی به پایداری در حمل‌ونقل، صرفا داشتن نگاه کالبدی به شهر و ایجاد طرح و پروژه‌های شهری کافی نیست. پایداری با تغییر رفتار مردم به‌دست می‌آید. باید فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه شخصی که در گرو تغییر در ارزش‌ها و اولویت‌های مردم است، تغییر کند که ایجاد تغییر در رفتار نیز روندی وقت‌گیر است و در بسیاری از موارد نیاز به تغییر در عادات، هنجارها و سنت‌ها و قوانین و قواعد اجتماعی دارد. فقط در این حالت است که استفاده ناکارا از خودرو کاهش می‌یابد و سیستم متعادل‌تری برای حمل‌ونقل ایجاد می‌شود. اگرچه ترمیم و اصلاح باید از هر دو زاویه اتفاق بیفتد، با این حال تغییر در زیرساخت‌ها و قوانین موجود و کالبد شهر بسیار سریع‌تر و آسان‌تر از تغییر در نگرش و ذهنیت مردم است و علاوه بر آن با تغییر در زیرساخت‌ها و قوانین و کالبد شهر، می‌توان شاهد تغییر در عادات و هم‌نوایی و تطابق رفتار مردم با زیرساخت‌ها بود.
