پیش‌شرط‌های «تغییر ساعت‌کار» برای کنترل ترافیک

شهرداری تهران در نخستین جلسه ستاد استقبال از مهر 96 که هفته گذشته برگزار شد، پیشنهاد تغییر موقت ساعت کاری برخی مشاغل در دو هفته اول مهرماه را مطرح کرد و قرار است موضوع در هفته‌های باقی‌مانده تا شروع سال تحصیلی از سوی متولیان ترافیک تهران دنبال شود. این ستاد هر سال در ایام منتهی به مهر ماه با حضور مسوولان آموزش و پرورش، پلیس راهنمایی و رانندگی و دیگر نهادهای دخیل در کنترل ترافیک پایتخت با هدف ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها و برنامه‌ریزی برای سرویس‌دهی مطلوب به شهروندان در روزهایی که حجم سفرهای درون‌شهری ناشی از شروع سال تحصیلی افزایش می‌یابد، تشکیل می‌شود. پیشنهاد مدیریت شهری که در این ستاد به منظور رفع ازدحام ترافیکی دو هفته اول مهرماه مطرح شده، بر این ایده استوار است که ساعات کار ادارات و دستگاه‌های دولتی با تاخیر نسبت به کلیه مدارس و مراکز آموزشی آغاز شود تا ازدحام ترافیک مهرماه که به دلیل مختصات منحصر به فرد می‌توان از آن به‌عنوان «ابرترافیک» یاد کرد، کاسته شود. ترافیک مهرماه در ساعات پیک صبحگاهی و عصرگاهی هر سال 15 تا 20 درصد افزایش یافته و مهار آن نیازمند برنامه ویژه است. کارشناسان ترافیکی اعتقاد دارند اگر طرح تغییر ساعت کار به شکل صحیح و دائمی اجرا شود، دست‌کم 13 درصد از بار ترافیک پاییزی خواهد کاست و به دنبال آن کیفیت هوای تهران هم بهبود می‌یابد، چراکه بخشی از آلودگی هوای تهران ناشی از کارکرد درجای خودروها بوده و این وضعیت در ترافیک سنگین تشدید می‌شود.

با این حال به عقیده کارشناسان اگر قرار باشد طرح تغییر ساعت کار با محافظه‌کاری مصوب و اجرا شود، در عمل اجرای ناقص الگوی جهانی شهرهای پرترافیک را رقم می‌زند و بر حجم ترافیک نیمه دوم سال اثرگذار نخواهد بود. این در حالی است که با رعایت سه پیش‌شرط می‌توان زمینه اجرای جسورانه این طرح را رقم زد. قرار است ظرف روزهای آتی مدیریت شهری از طرح مذکور در شورای ترافیک تهران و احتمالا پس از آن شورای عالی ترافیک دفاع کند.

سه پیش‌شرط طرح تغییر ساعت کار

در روزهای اخیر گروهی از کارشناسان و بعضا مقامات شهری و دولتی در قبال طرح تغییر ساعت کار صرفا به دلیل تجربه ناموفق اجرای ناقص آن در سال‌های 90 و 91 از سوی دولت وقت، مواضع نادرستی اتخاذ کرده‌اند و بدون اینکه از پشت صحنه لغو طرح تغییر ساعت کار در سال 92 (ابتدای دولت یازدهم) مطلع باشند، درباره آثار مثبت یا منفی احتمالی اجرای پیشنهاد مدیریت شهری، قضاوت زودهنگام می‌کنند.

پشت صحنه لغو طرح تغییر ساعت کار سال‌های 90 و 91، به مقاومت و مخالفت دستگاه‌های دولتی در برابر پذیرش تغییر باز می‌گردد که به این دلیل امکان بازدهی مثبت را از طرح مذکور سلب کرد و نتوانست تاثیر محسوسی در کاهش ترافیک داشته باشد. در نتیجه دولت یازدهم در روزهای ابتدایی شروع کار خود مصوبه مذکور را در جلسه‌ای با حضور رئیس‌جمهوری در آستانه پاییز سال 92 لغو کرد. در واقع آنچه که سبب شد دولت طرح مذکور را لغو کند، عدم پذیرش اصل طرح نبود، بلکه اجرای ناقص آن بود که موجب شد بازدهی مطلوب نداشته باشد. در عین حال اینکه گفته شود اصل طرح خوب است، به این معنا نیست که مدل موقتی مورد پیشنهاد که شهرداری تهران مطرح کرده، از نظر کارشناسان ایده‌آل و قابل قبول است؛ بلکه این مدل هم نیازمند چکش‌کاری قبل از اجرا است.

کارشناسان اعتقاد دارند طرح مقابله با ابرترافیک مهرماه با توجه به شدت ترافیک آزاردهنده در کل ایام پاییز و زمستان، قابلیت اجرا در نیمه دوم سال را دارد و اگرچه در مهرماه شاهد اوج ترافیک فلج‌کننده در شهر هستیم، اما این وضعیت در ماه‌های بعد هم بهبود چندانی نسبت به هفته‌های آغاز سال تحصیلی نمی‌یابد. نخستین پیش‌شرط اجرای موفق طرح تغییر ساعت کار، حل و فصل مقاومت دستگاه‌های دولتی و ادارات گوناگون در پذیرش ساعت کار جدید با استفاده از ابزارهای نظارتی دولت است. هر نوع مقاومت دستگاه‌های دولتی برای تاخیر در شروع کار می‌تواند به اجرای این طرح آسیب بزند. از این رو برای کنترل مقاومت‌های احتمالی، بهتر است طرح مذکور در شورای عالی ترافیک مصوب شود تا پشتوانه اجرایی محکم داشته باشد. کمااینکه در دولت دهم با وجود نظر مثبت رئیس‌جمهوری وقت، مقاومت دستگاه‌های دولتی و عدم پذیرش طرح موجب اجرای ناقص و بی‌اثر آن شد. پیش‌شرط دوم موفقیت طرح، ایجاد اختلاف زمانی 5/ 1 تا 2 ساعته میان ساعت شروع تحصیل و کار است، چراکه بررسی تجربیات جهانی نشان می‌دهد تعیین اختلاف زمانی زیر یک ساعت اثر چندانی بر پیک ترافیک نخواهد داشت و حتی موجب تداخل در پیک ترافیک سفرهای کاری و تحصیلی می‌شود. اما اگر بین یک تا دو ساعت اختلاف زمان میان ساعت شروع ادارات و مراکز آموزشی پیش‌بینی شود، کانون بازه پیک ترافیک صبحگاهی که در نیمه دوم سال بین 7 تا 8 بامداد است، به بازه زمانی طولانی‌تری تسری می‌یابد و در نتیجه بار ترافیک قدری سبک‌تر می‌شود. از سوی دیگر تاخیر در ساعت شروع کار باید به نحوی تنظیم شود که حتما زمان شروع تحصیل زودتر از ساعت شروع کار باشد، چراکه در غیر این صورت کارمندان دارای فرزند محصل دچار مشکل خواهند شد.

همچنین با رعایت این موضوع، گروهی از کارمندان که فرزند محصل ندارند ساعت خروج از خانه را به نحوی تنظیم خواهند کرد که زودتر به محل کار خود برسند و به زمان پیک برخورد نکنند. در نتیجه یک اختلاف زمانی با اثر مثبت میان ساعت خروج از خانه کارمندان دارای فرزند محصل با سایر کارمندان نیز ایجاد خواهد شد. پیش‌شرط سوم که به اندازه دو مورد دیگر اهمیت دارد، اجرای طرح تغییر ساعت کار دست‌کم برای یک فصل است. کارشناسان ترافیک به رغم اینکه با اجرای آن موافق هستند، شکل مناسب، مفید و موثر این طرح را اجرای آن در کل نیمه دوم سال می‌دانند، چراکه تغییر ساعت کار نیازمند پذیرش پایتخت‌نشینان و مستلزم دگرگونی در الگوی زندگی و الگوی سفرهای درون‌شهری آنها است. برای وقوع این دگرگونی هم به حدود یک تا دو ماه زمان نیاز است تا خانواده‌ها ساعت سفرهای خود را با مدل جدید تطبیق دهند. طرحی که در سال 89 از سوی دولت دهم مطرح و در سال‌های 90 و 91 اجرا شد، ساعت شروع کار دستگاه‌های دولتی را از 8 به 8:30 تغییر داد و ساعت کار بانک‌ها، مدارس و مراکز نظامی نیز در حد محدود تغییر کرد. اما به دلیل مقاومت در پذیرش این طرح، برخی از دستگاه‌ها ساعت کار را به 8 بازگرداندند. از طرفی در مقطعی از زمان مدل دیگری از این طرح اجرا شد که ساعت کار 8 تا 14:30 تعیین شد و مدتی نیز پایدار بود.

دولت یازدهم در اولین جلسات خود در پاییز 92 ساعت کاری را به روال قبل از مصوبه سال 90 دولت بازگرداند اما در جریان این موضوع یک اتفاق عجیب افتاد، به این ترتیب که ساعت پایان کار برخی دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها به جای 16 به 16:15 تغییر کرد. به این ترتیب نه تنها ساعت کار به حالت اولیه بازنگشت بلکه قدری هم افزایش یافت. از سوی دیگر بانک‌ها نیز به نوعی آشفتگی در ساعت کاری مبتلا هستند، طوری که برخی از آنها ساعت 7:30 و برخی در ساعت 8 کار خود را آغاز می‌کنند. این آشفتگی مردم را در تنظیم زمان خروج از خانه برای انجام امور بانکی دچار سردرگمی کرده است و خود موجب افزایش نوعی ترافیک زائد ناشی از بی‌اطلاعی از ساعت کار شعب بانک‌های گوناگون شده است. از سوی دیگر ماجرای ابرترافیک تهران تنها به ازدحام خودروها در شبکه معابر منجر نمی‌شود، اگرچه بار استفاده از خودروی شخصی در مهرماه بین 15 تا 20 درصد افزایش می‌یابد، اما شبکه حمل‌ونقل عمومی نیز متاثر از افزایش ناگهانی تقاضای سفر با مترو و اتوبوس از سرویس‌دهی مطلوب خارج می‌شود. ناوگان اتوبوسرانی تهران در حال حاضر به 9 هزار اتوبوس سالم و کارآمد نیاز دارد و این در حالی است که یک‌سوم از 6 هزار اتوبوس موجود، اغلب در تعمیرگاه و خارج از سرویس هستند. نیاز فوری مترو تهران به یک هزار واگن نیز موجب شده زمان انتظار در ایستگاه‌ها به ویژه در ساعات شلوغ صبحگاهی که قطارها مملو از جمعیت است، بعضا به بیش از 15 دقیقه برسد که این وضعیت در نیمه دوم سال به مراتب بدتر هم خواهد شد. این در حالی است که به اذعان کارشناسان، انعطاف ساعت کاری مشاغل مختلف و مراکز تحصیلی نسبت به یکدیگر به رفع ازدحام در ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی نیز کمک می‌کند.

سردرگمی شهروندان از تصمیمات موقتی

سیدجعفر تشکری‌هاشمی، معاون پیشین حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران با تایید این موضوع که تغییر ساعت کاری یکی از روش‌های مرسوم مدیریت جریان ترافیک و تقاضای سفر محسوب می‌شود که در بسیاری از شهرهای پرترافیک دنیا نیز تجربه شده است،گفت:‌ روش‌های مدیریت تقاضای سفر به تناسب شرایط هر شهر یا منطقه می‌تواند متفاوت باشد. وی خاطرنشان کرد: هر سال در ابتدای مهر و همزمان با آغاز سفرهای درون‌شهری به منظور مراجعه به مراکز تحصیلی، ترافیک تهران در ساعات پیک به ویژه پیک صبحگاهی به شکل ناگهانی تشدید می‌شود. او گفت: علاوه بر این، ناوگان حمل‌ونقل عمومی اعم از مترو و اتوبوسرانی هم با حجم بسیار بالای مسافر در ساعات پیک صبحگاهی روبه‌رو هستند. با توجه به اینکه حجم انبوه مسافران عموما بین ساعت 7 تا 8 صبح جابه‌جا می‌شوند، ناوگان حمل‌ونقل عمومی تنها در یک یا دو سرویس در این بازه زمانی می‌تواند مسافران را به مقصد برساند و همین موضوع به ازدحام در ایستگاه‌های مترو و اتوبوسرانی در ساعات پیک دامن می‌زند.

تشکری هاشمی با بیان اینکه در صورت بازمهندسی زمان شروع کار مشاغل مختلف، می‌توان سفرهای درون‌شهری در ساعات پیک را در بازه زمانی وسیع‌تری که دست‌کم باید دو ساعته باشد، توزیع کرد، افزود: در این صورت سفرهای درون‌شهری در چند نوبت صورت می‌گیرد و شبکه‌های اتوبوسرانی، تاکسیرانی و مترو می‌توانند عملکرد بهتری برای جابه‌جایی مسافران داشته باشند. معاون سابق حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران درباره تجربه سال‌های 90 و 91 تغییر ساعت کاری برخی مشاغل از سوی شورای عالی ترافیک که با مصوبه هیات وزیران دولت وقت انجام شد، گفت: در آن زمان طرح مذکور ناقص اجرا شد و به همین خاطر جواب نداد. وی با بیان اینکه در سال‌های گذشته نیز این طرح در شهرداری تهران مطرح بود؛ اما به‌دلیل مخالفت دستگاه‌های گوناگون، به اجرا نرسید، گفت: بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در زمان تصدی این معاونت توسط بنده، ساعت شروع به کار به شکل کارشناسی تنظیم شد. در طرح پیشنهادی ما مشاغل نظامی و تولیدی‌ها که اگر کار خود را قدری زودتر از حد متعارف آغاز کنند، مشکل‌ساز نخواهد شد، به‌عنوان اولین گروهی که کار خود را آغاز می‌کنند، مطرح بودند. پس از آن مراکز آموزشی و در مرتبه سوم کارکنان دولت و مراکز اداری با فاصله نیم ساعت از یکدیگر روز کاری خود را آغاز کرده و در نهایت طبق این طرح کسبه و بازاریان باید قدری دیرتر از سایر گروه‌ها و حوالی ساعت 9 در محل کار خود حاضر می‌شدند.

تشکری هاشمی با بیان اینکه اجرای چنین طرحی ساعات برگشت به خانه را نیز به شکلی توزیع می‌کند که پیک ترافیک عصرگاهی نیز با حجم کمتری از خودروها همراه خواهد بود، در عین حال بر ضرورت اجرای این طرح در یک بازه دست‌کم 6 ماهه تاکید کرد و گفت: از چند سال قبل هم که این طرح مطرح شد، توصیه ما این بود که طرح مذکور برای تمام سال اجرا شود یا اگر به هر دلیل در برابر آن مقاومت وجود دارد، دست‌کم در نیمه دوم سال و طی یک بازه 6 ماهه اجرا شود تا اثر خود را نشان ‌دهد. وی معتقد است نمی‌توان مدام ساعت کاری مشاغل مختلف را دستکاری کرد و نباید انتظار داشته باشیم مردم تصمیمات مقطعی و موقتی را به راحتی بپذیرند. بنابراین طرح تغییر ساعات کار مشاغل نباید صرفا در یک بازه دو هفته‌ای در اول مهر اجرا شود و اگر قرار است مسوولان فعلی حوزه ترافیک شهرداری تهران آن را پیاده کنند، بهتر این است که مجوز لازم را برای کل نیمه دوم سال اخذ کنند.

بازخوانی تجربه تغییر ساعت کار در تهران

مجتبی شفیعی، دبیر سابق شورای عالی ترافیک کشور نیز با اشاره به روش‌های کاهنده ترافیک که در نسخه سال 90 طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران آمده است، گفت: مجموع این روش‌ها در کنار یکدیگر می‌تواند تا 13 درصد اثر کاهنده روی ترافیک تهران داشته باشد. اما در میان راهکارهای مطرح‌شده، تغییر ساعت شروع کار مشاغل مختلف به نوعی برجسته‌ترین پیشنهاد اجرایی مطرح شده بود. وی که در زمان اجرای مدلی از تغییر ساعت کاری با هدف کاهش ترافیک تهران در سال‌های دولت دهم، دبیر شورای عالی ترافیک بوده و از نزدیک با این طرح در ارتباط بوده است، ضمن بازخوانی تجربه اجرایی بازمهندسی ساعت آغاز کار مشاغل گوناگون گفت: با وجود نظر مثبت رئیس‌جمهوری وقت نسبت به اجرای این طرح، اغلب متولیان دستگاه‌های اجرایی، آموزش و پرورش و... در برابر تغییر مقاومت داشتند. در نتیجه در برابر بخش‌هایی از این طرح در آن زمان مقاومت نشد و اجرای آن به شکل ناقص صورت گرفت. ادارات در برابر شروع کار دیرتر از ساعت 8 مقاومت داشتند و از طرفی امکان شروع کار زودتر از مدارس هم ممکن نبود؛ چراکه در این صورت والدین شاغل در رساندن فرزندان به مدرسه دچار مشکل می‌شدند. در نتیجه ملاحظاتی از این دست سبب شد طرح مذکور به شکل کامل اجرا نشود.

با این حال برآورد پلیس راهنمایی و رانندگی این بود که حتی اجرای همین نسخه ناقص هم توانست تا حدی از بار ترافیک صبحگاهی بکاهد. شفیعی معتقد است اثر این قبیل تغییرات که به بروز تغییر در سبک زندگی مردم بستگی دارد، معمولا زمان‌بر است و دست‌کم یکی دو ماه طول می‌کشد تا شهروندان الگوی جدید را بپذیرند و به آن خو بگیرند. در صورت تغییر ساعت کاری ممکن است لازم باشد برخی از شهروندان مدل حمل‌ونقلی را که همیشه استفاده می‌کنند تغییر دهند یا بعضا مسیر حرکت جدیدی متناسب با وضعیت جدید ترافیک برای خود انتخاب کنند. در تجربه اجرایی دولت دهم نیز با عنایت به این مسائل طرح مذکور در 6 ماهه دوم سال اجرا شد.

دبیر سابق شورای عالی ترافیک در عین حال معتقد است امروز تکنیک‌های جدیدتری در مقایسه با «انعطاف ساعت کاری» برای مدیریت تقاضای سفر در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد که در تهران هم قابلیت استفاده دارد. به‌عنوان مثال انتقال برخی از شیفت‌های کاری مشاغل گوناگون به شب از این تکنیک‌ها است. افزون بر این روش‌هایی با بهره‌گیری از مکان‌یاب (GPS) تلفن همراه در برخی ابرشهرها مورد استفاده قرار می‌گیرد که مبتنی بر تخمین نیست، بلکه رفتار و آمار مسافران درون‌شهری را به دقت مشخص می‌کند؛ به این معنا که می‌توان با تکیه بر این روش تعداد مراجعان به یک ایستگاه مترو در یک ساعت مشخص در یک روز مشخص هفته را با دقت بسیار بالا و خطای ناچیز مشخص کرد.

بهره‌گیری از این تکنیک برآورد تقاضای سفر، نیازی به ثبت هویت شهروندان ندارد و فقط با استفاده از داده‌های حاصل از مکان‌یاب تلفن همراه آنها قابل اجرا است. بنابراین قطعا شهروندان نیز با مدیریت شهری در این زمینه همکاری خواهند کرد. شفیعی تاکید کرد وقت آن رسیده که شهرداری به‌عنوان متولی اصلی ترافیک به شیوه‌های به‌روز مدیریت تقاضای سفر مجهز شود و تغییر ساعت کاری گام نخست آن است. شفیعی در عین حال مصوبه دولت را لازمه اجرای هرگونه تغییر ساعت کار ادارات و مدارس دانست و تاکید کرد: پیشنهادهای شهرداری باید در نهایت باید به تصویب هیات وزیران برسد؛ چراکه اختیارات شورای ترافیک تهران و حتی شورای عالی ترافیک محدود است. وی با اشاره به اینکه معمولا این قبیل طرح‌ها نیازمند اجرای یک دوره آزمایشی در یک شهر کوچک با فضای اجتماعی مشابه پایتخت است، گفت: اجرای یکباره طرح در صورتی که مختصات آن به بهترین شکل تنظیم نشده باشد، می‌تواند هزینه و ریسک اجرای برنامه را افزایش دهد. شاید به همین خاطر مدیریت شهری تصمیم گرفته آن را صرفا برای مدت دو هفته پیشنهاد دهد. شفیعی در عین حال معتقد است استفاده از این تکنیک باید جسورانه‌تر دنبال شود و پیشنهاد دو هفته‌ای آن بیش از اینکه به پایلوت شبیه باشد، ناشی از نوعی نگاه محتاطانه و محافظه‌کارانه است و نمی‌تواند اثرگذار باشد.

پیشنهاد فاصله زمانی 2 تا 3 شروع کار مشاغل

سید مازیار حسینی، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران به‌عنوان پیشنهاد‌دهنده طرح تغییر ساعت کاری برخی مشاغل به مدت دو هفته اول سال تحصیلی جدید،گفت: سال گذشته که کارگروه کاهش آلودگی هوا زیر نظر معاون اجرایی رئیس‌جمهور به بررسی کاهش ساعت کاری پرداخت، معاونت ترافیک شهردار تهران نیز مطالعاتی را که در این زمینه انجام داده بود در این کارگروه ارائه کرد و توانست اکثر اعضای کارگروه را قانع کند که بازتعریف ساعت کاری مشاغل مختلف می‌تواند بخشی از ترافیک در ساعات پیک صبحگاهی و عصرگاهی را مهار کند. وی با بیان اینکه مطالعات صورت‌گرفته در معاونت ترافیک، سهم هر یک از انواع سفرهای درون‌شهری در پیک ترافیک را مشخص کرده است، گفت: افزون بر سفرهایی که به قصد کار، تحصیل، خرید و نظایر آن انجام می‌شود و سهم عمده سفرهای پیک را به خود اختصاص داده است، گروه‌های دیگری هم در تشدید ترافیک معابر سهم قابل توجهی دارند. به‌عنوان مثال توزیع مواد غذایی میان سوپرمارکت‌های شهر و همچنین خودروهای حامل میوه و سبزیجات، به تنهایی 8 تا 12 درصد در ترافیک پیک صبحگاهی اثرگذار است و می‌توان از طریق راهکارهایی نظیر توزیع هر گروه کالا از کلیه برندها به‌صورت یکجا و در یک نوبت آن را کنترل کرد. ضمن اینکه در بسیاری از کشورها محدودیت زمان برای این سفرها وجود دارد و توزیع کالا صرفا بین ساعت 22 شب تا 6 بامداد میسر است. حسینی با بیان اینکه پیشنهاد ما برای تغییر ساعت کاری مبتنی بر اختلاف حداکثر دو تا سه ساعته میان ساعت شروع کار مشاغل مختلف مدارس و مراکز تحصیلی در صبحگاه است، گفت: مطالعات انجام شده در معاونت ترافیک فقط برای یک مقطع خاص صورت نگرفته و بنا بر اجرای این طرح در نیمه دوم سال است. اما ازآنجاکه در کشور ما هرگونه تغییر با سختی همراه است و پذیرش دستگاه‌های مختلف و حتی شهروندان در برابر تغییرات زیاد نیست، پیشنهاد دادیم موقتا برای مدت دو هفته که سرویس مدارس هنوز کار خود را آغاز نکرده و اغلب والدین ناگزیر هستند فرزندان خود را پیش از شروع کار به مدرسه برسانند، این طرح را عملیاتی کنیم. به این ترتیب علاوه بر مدیریت ترافیک در این مدت، بازخوردهای مثبت و منفی طرح مذکور نیز قابل سنجش خواهد شد. حسینی با بیان اینکه سال گذشته و در جریان ارائه مطالعات مذکور به کارگروه کاهش آلودگی هوا ذیل معاونت اجرایی رئیس‌جمهور، مجوز اعمال تغییر ساعت کار از طریق شورای ترافیک تهران را گرفته‌ایم، گفت: به این ترتیب امکان عملیاتی شدن این طرح از مسیر شورای ترافیک تهران وجود دارد.