دوراهی انتخاب میان خشکسالی یا بی‌برقی/ خسارت روزانه ۱۸ همتی قطع برق به اقتصاد کشور

اقتصادآنلاین- فرشته رضایی، وزیر نیرو در اظهاراتی که روز دوشنبه ۱۷ فروردین ۱۴۰۴ منتشر شد، اعلام کرد: «ناترازی برق در سال جاری از ۲۰ هزار مگاوات عبور خواهد کرد. پیش‌بینی می‌شود تقاضای برق به ۸۵ هزار مگاوات برسد، در حالی که ظرفیت تولید در بهترین حالت ۶۵ هزار مگاوات است.» این اظهارات نشان‌دهنده شکاف عمیق میان عرضه و تقاضای برق است که به گفته وی، نتیجه رشد سریع مصرف و محدودیت‌های تولید است.

از سوی دیگر، الیاس حضرتی، رئیس شورای اطلاع‌رسانی دولت، در گفت‌وگویی در دی‌ماه ۱۴۰۳ هشدار داده بود: «کمبود ۲۰ هزار مگاوات برق در سال آینده به ۲۵ هزار مگاوات خواهد رسید و منجر به خاموشی‌های مکرر می‌شود.» او این وضعیت را «اوج فاجعه» توصیف کرد و به مشکلات گسترده‌تر در حوزه انرژی، از جمله کمبود گاز و بنزین، اشاره داشت که به گفته او، نتیجه سوءمدیریت و سیاست‌های نادرست است.

کاهش ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی ایران و تأثیر آن بر خاموشی‌ها

در حال حاضر، کاهش ظرفیت تولید نیروگاه‌های برق‌آبی ایران به یکی از عوامل کلیدی در تشدید ناترازی برق تبدیل شده است. بر اساس اظهارات مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل توانیر، در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۴۰۴، به دلیل خشکسالی‌های اخیر، امکان استفاده حداکثری از این نیروگاه‌ها وجود ندارد و تولید برق آنها نسبت به سال گذشته به یک‌سوم کاهش یافته است. با توجه به اینکه نیروگاه‌های برق‌آبی حدود ۱۲ هزار مگاوات از ظرفیت اسمی تولید برق کشور (معادل ۱۳ درصد) را تشکیل می‌دهند، این کاهش به معنای افت قابل‌توجهی در تولید برق است؛ یعنی حدود ۸ هزار مگاوات کمتر از ظرفیت بالقوه.

این افت تولید، در کنار رشد بیش از ۶ درصدی مصرف برق در سال جاری، فشار مضاعفی بر شبکه برق وارد کرده است. ناترازی فعلی که از ۲۰ هزار مگاوات فراتر رفته، با کاهش عرضه از نیروگاه‌های برق‌آبی تشدید شده و به گسترش خاموشی‌ها، به‌ویژه در بهار و تابستان ۱۴۰۴، دامن زده است. کمبود بارش و کاهش ذخایر سد‌ها نه‌تنها تولید برق را محدود کرده، بلکه تعمیرات معوق نیروگاه‌های حرارتی و خروج موقت نیروگاه اتمی بوشهر برای تعویض سوخت را نیز به چالش‌هایی افزوده که در مجموع، پایداری تأمین برق را تهدید می‌کند. در نتیجه، این وضعیت احتمال قطعی‌های گسترده‌تر را افزایش داده و مدیریت مصرف را به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است.

فرسودگی زیرساخت‌ها و سوءمدیریت/ مردم مقصر نیستند

کارشناسان نیز ریشه این ناترازی را فراتر از افزایش مصرف می‌دانند. احمد طاهری، یکی از کاربران فعال در شبکه اجتماعی ایکس، در پستی در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۴۰۴ نوشت: «خاموشی‌های اخیر به خاطر تأخیر در تعمیرات نیروگاهی و سوءمدیریت است. ظرفیت ۷۰ هزار مگاواتی داریم، اما پیک ۴۸ هزار مگاواتی را نمی‌توانیم پوشش دهیم.» او به فرسودگی زیرساخت‌ها، کمبود سوخت و تأثیر تحریم‌ها به‌عنوان عوامل تشدیدکننده اشاره کرد و خواستار تنوع در منابع انرژی شد.

حمیدرضا صالحی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، نیز در گفت‌وگویی با روزنامه پیام ما در آبان ۱۴۰۳ تأکید کرده بود: «باید در انتظار خاموشی‌های مکرر برای بخش خانگی و پیش از آن، برای بخش صنعتی باشیم. ناترازی گاز به‌حدی است که حتی سوزاندن مازوت هم کمبود برق را جبران نمی‌کند.» او معتقد است که مشکل اصلی نه مصرف بالای مردم، بلکه نبود سرمایه‌گذاری کافی و فرسودگی شبکه توزیع است.

رئیس هیئت مدیره سندیکای برق نیز در شهریور ۱۴۰۳ به ایسنا گفته بود: «با این دست فرمان، سال آینده ۲۵ هزار مگاوات ناترازی برق خواهیم داشت. سرانه مصرف برق مردم ایران نصف اروپاست، چرا مردم را مقصر جلوه می‌دهید؟» این اظهارات نشان می‌دهد که برخلاف برخی ادعا‌های رسمی، مصرف خانگی عامل اصلی بحران نیست و باید نگاه دقیق‌تری به سیاست‌گذاری‌ها و مدیریت منابع انداخت.

از مختل شدن زندگی تا خسارت اقتصادی

خاموشی‌های اخیر که از اوایل بهار ۱۴۰۴ در برخی مناطق آغاز شده، نارضایتی عمومی را افزایش داده است. قطعی برق در بخش خانگی، به‌ویژه در مناطق گرمسیر، مشکلات متعددی از جمله اختلال در تأمین آب (به دلیل وابستگی پمپ‌ها به برق) و قطع اینترنت را به دنبال داشته است. در بخش صنعتی نیز، فعالان اقتصادی از زمین‌گیر شدن تولید خبر می‌دهند.

خاموشی‌های اخیر نارضایتی عمومی را افزایش داده و پیش‌بینی می‌شود تابستان ۱۴۰۴ یکی از دشوارترین دوره‌ها برای مشترکان خانگی و صنایع باشد. در بخش خانگی، قطعی برق در گرمای طاقت‌فرسا، به‌ویژه در مناطق جنوبی، زندگی را مختل خواهد کرد؛ از قطعی آب به دلیل خاموشی پمپ‌ها تا اختلال در اینترنت و تهویه. در بخش صنعتی نیز، توقف خطوط تولید، خسارات مالی سنگینی را به همراه خواهد داشت.

همچنین گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در دی‌ماه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که هر روز قطعی برق، ۱۷ هزار و ۹۷۳ میلیارد تومان به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌کند که بیش از نیمی از آن (۹۲۱۸ میلیارد تومان) مربوط به بخش صنعت است.

نیاز به اصلاحات ساختاری و تغییر سیاست قیمت‌گذاری

کارشناسان و برخی مسئولان بر ضرورت اصلاحات ساختاری تأکید دارند. برخی از تحلیلگران پیشنهاد تنوع در منابع انرژی را مطرح کرده و معتقد هستند که وابستگی بیش از حد به گاز و آب باید کاهش یابد. برخی دیگر نیز خواستار ورود بخش خصوصی به حوزه تولید برق شده و انتقاد می‌کنند که وزارت نیرو علاقه‌ای به واگذاری اختیار به بخش خصوصی ندارد. خصوصا که بدون تغییر در سیاست قیمت‌گذاری و تشویق سرمایه‌گذاری، این بحران قابل حل نخواهد بود.

از سوی دیگر، تجربه سال‌های گذشته نشان داده که مدیریت مصرف، مانند کاهش ساعات کاری ادارات یا اعمال محدودیت برای صنایع، تنها مسکنی موقتی است و نمی‌تواند ناترازی رو به رشد را جبران کند. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، نوسازی نیروگاه‌ها و کاهش هدررفت انرژی در شبکه انتقال از دیگر راهکار‌هایی است که کارشناسان بار‌ها پیشنهاد داده‌اند، اما به نظر می‌رسد اجرای آنها با موانع مالی و مدیریتی مواجه است.

خاموشی‌ها ادامه خواهند یافت؟

ناترازی برق در ایران، که همزمان با شروع خاموشی‌ها در بهار ۱۴۰۴ بار دیگر به صدر اخبار بازگشته، نتیجه سال‌ها کم‌توجهی به زیرساخت‌ها، سوءمدیریت و نبود سرمایه‌گذاری کافی است. اظهارات مسئولان از افزایش شکاف میان تولید و مصرف حکایت دارد و تحلیل کارشناسان نشان می‌دهد که بدون اصلاحات اساسی، این بحران در سال‌های آتی عمیق‌تر خواهد شد. در شرایطی که اقتصاد کشور با چالش‌های متعددی روبه‌روست، حل این معضل نه‌تنها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، بلکه عزم جدی برای تغییر رویکرد‌های کلان در حوزه انرژی است. در غیر این صورت، خاموشی‌ها نه‌تنها ادامه خواهند یافت، بلکه پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی آن نیز گسترده‌تر خواهد شد.