راه آهن شلمچه ــ بصره، تهدیدی برای پروژه «بندر فاو»؟ / تاثیر تحولات سیاسی سوریه بر پروژه اتصال شبکه ریلی عراق و ایران

به گزارش اقتصاد آنلاین؛ در اوایل دهه ۹۰ بود که تفاهم نامه احداث خط ریلی شلمچه-بصره به امضاء رسید و مقرر شد تا راه‌آهن شلمچه-بصره به‌عنوان سنگ بنای همکاری‌های اقتصادی با همسایگان به ارتقاء روابط تجاری و غیرتجاری با عراق و دسترسی ریلی به دریای مدیترانه و برقراری ارتباط کشور‌های آسیای مرکزی با کشور‌های حاشیه دریای مدیترانه و شمال آفریقا کمک کند.

اتصال ریلی ایران به عراق علاوه بر ارتقای ژئوپلیتیک ایران، بستر پویایی تجارت در غرب آسیا را فراهم می‌کند که نیاز به تمرکز مسئولان به ویژه متولیان وزارت راه‌و‌شهرسازی دارد.

گفته شده است که این پروژه، انتظار ۵۰ ساله دو کشور برای اتصال ریلی را به واقعیت تبدیل می‌کند و ساخت آن از تاریخ ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ آغاز شده‌ است. اتصال خط‌آهن شلمچه-بصره به منظور اتصال ریلی دو کشور ایران و عراق، به سال‌های قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد و احداث این خط ریلی انتظار ۵۰ ساله دو کشور است که خوشبختانه با پیگیری مسئولان، احداث این پروژه مهم و برون مرزی از ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ آغاز شد.

میدل ایست نیوز گزارشی اخیرا تهیه و منتشر کرده است که پروژه اتصال شبکه راه آهن عراق و ایران، بحث و جدل شدیدی در محافل عراقی به راه انداخته است چرا که برخی، این پروژه را به نفع ایران و به زیان عراق می‌دانند در حالی که برخی دیگر، این پروژه را فرصتی برای رونق پیدا کردن تجارت و بهبود روابط بین دو کشور ارزیابی می‌کنند.

خط آهنی که قرار است شهر شلمچه در ایران را به شهر بصره عراق متصل کند، ۳۲ کیلومتر طول دارد و برای امتداد آن دو مسیر پیشنهاد شده است که یکی از آنها به شهر البوکمال سوریه و از آنجا به سمت دریای مدیترانه پیش می‌رود. هدف این خط آهن، جابجایی سه میلیون مسافر در سال و انتقال کالا بین دو کشور اعلام شده است.

هزینه احداث فاز اول این پروژه ۱۴۸ میلیون دلار است و پیش‌بینی می‌شود هزینه کل آن به ۱۰ میلیارد دلار برسد. «محمد شیاع السودانی» نخست وزیر عراق، کلنگ این پروژه را در سپتامبر ۲۰۲۳ بر زمین زد.

تحولات سیاسی در سوریه از عواملی است که تأثیر زیادی بر پروژه اتصال شبکه ریلی بین عراق و ایران دارد. «زیاد الهاشمی» کارشناس اقتصادی معتقد است این پروژه پس از تحولات سیاسی اخیر در سوریه عملا به پایان راه رسیده است و ایران دیگر نمی‌تواند آن را اجرا کند.

وی افزود، توافقنامه اتصال شبکه ریلی ایران و سوریه در سال ۲۰۲۱ بین «بشار اسد» رئیس جمهور برکنار شده سوریه و «حسن روحانی» رئیس جمهور وقت ایران امضا شد بدون آن که نظر عراق پرسیده شود.

به عقیده الهاشمی، ایران اکنون احتمالا تمایل کمتری به امتداد دادن شبکه ریلی خود به سمت دریای مدیترانه دارد و لازم است راهبرد خود را تغییر دهد.

پروژه اتصال شبکه‌های ریلی عراق و ایران پروژه‌ای راهبردی است که قدمت آن به بیش از ۲۰ سال می‌رسد. ایران طی این سال‌ها تلاش کرد یک شبکه راه آهن منطقه‌ای با هدف متصل شدن به بنادر ساحل مدیترانه از مسیر عراق، احداث کند.

الهاشمی افزود: قرار است در فاز نخست این پروژه، شبکه راه آهن ایران و عراق از دو نقطه به یکدیگر متصل شود: نخست از طریق راه آهن شلمچه – بصره و دوم از طریق مرز خسروی – خانقین در مناطق میانی مرز ایران و عراق. هدف نهایی این پروژه، گسترش دادن شبکه راه آهن عراق برای اتصال آن به بنادر طرطوس و لاذقیه سوریه است و اجرای آن به ایران برای صادر کردن کالاهایش از طریق بنادر سوریه به بازارهای اروپایی و شمال آفریقا کمک می‌کند.

الهاشمی هزینه برآورد شده برای اجرای فاز نخست این پروژه را حدود ۲۵۰ میلیون دلار اعلام کرد که شرکت «خاتم الانبیاء» مسئولیت پاکسازی منطقه از مین و اجرای پروژه را برعهده می‌گیرد.

دولت عراق هدف از اتصال شبکه راه آهن ایران و عراق را انتقال مسافر ذکر کرده است ولی رسانه‌های ایرانی و تحلیلگران اقتصادی تاکید دارند که هدف اصلی، احداث مسیری برای انتقال کالا است که به ایران برای انتقال کالاهایش به بازارهای عراق با سرعت بیشتر و هزینه کمتر کمک خواهد کرد و موجب افزایش قدرت رقابت این کالاها خواهد شد.

ایران روز ۲۳ ژانویه امسال عملیات اجرایی برای اتصال شبکه ریلی دو کشور را با شروع احداث یک ایستگاه راه آهن مرزی در مجاورت گذرگاه شلمچه آغاز و اعلام کرد این پروژه تا بهار آینده افتتاح خواهد شد.

به گفته الهاشمی، عراق در صورتی از این پروژه سود مناسبی خواهد برد که کشتی‌ها، کالاهایی را که قرار است به ایران منتقل کنند در بندر «فاو» تخلیه کنند و این کالاها با راه آهن به ایران فرستاده شود. وی در عین حال گفت، لازم است درباره فایده اقتصادی این پروژه و تاثیرات اجتماعی و سیاسی آن بررسی‌های بیشتری صورت گیرد.

«عدنان مظلوم» کارشناس حمل و نقل معتقد است اتصال شبکه راه آهن عراق به شبکه راه آهن کشورهای همسایه – به ویژه ایران و کویت – در چارچوب پروژه «جاده ابریشم» جدید، هیچ سودی برای عراق ندارد بلکه تاثیر منفی بر جایگاه بندر فاو خواهد داشت.

وی افزود: در صورت اتصال شبکه‌های راه آهن، کشتی‌ها محموله خود را در بنادر دور و نزدیک به بندر فاو از جمله بنادر ایران و کویت یا دبی تخلیه می‌کنند و این کالاها از طریق راه آهن به عراق یا دیگر کشورها صادر خواهد شد. اما پروژه بندر فاو برای ترکیه، سوریه، اردن، لبنان و کشورهای اروپایی سودمند است چرا که کشتی‌های حامل کالاهای ژاپنی و چینی و دیگر کشورها می‌توانند محموله خود را در بندر فاو تخلیه کنند تا این کالاها از مسیر ترکیه به اروپا منتقل شود.

در خصوص اتصال شبکه ریلی ایران به شبکه ریلی عراق نیز مظلوم گفت، فرض بر این است که این شبکه راه آهن از سوریه نیز عبور کند که فایده‌ای برای عراق نخواهد داشت چرا که از عراق صرفا به عنوان مسیری برای عبور استفاده خواهد شد.

اما «میثم الصافی» سخنگوی وزارت حمل و نقل عراق با ابراز تعجب از انتقادات به پروژه اتصال شبکه ریلی ایران و عراق، از منتقدان خواست به جای صرفا اعلام انتقادهای کلی، دلایل خود را نیز ارائه کنند. الصافی خاطر نشان کرد این یک پروژه راهبردی است و به رونق اقتصادی عراق و متنوع شدن آن کمک خواهد کرد و علاوه بر آن، بیش از ۵ میلیون زائر و مسافر هر سال از طریق این شبکه ریلی بین ایران و عراق سفر خواهند کرد.

به گفته الصافی، این یک پروژه دوستدار محیط زیست است و موجب کاهش حوادث رانندگی بین دو کشور خواهد شد که اکنون برای جابجایی مسافر و کالا از اتوبوس‌ها و کامیون‌ها در جاده‌های پر پیچ و خم استفاده می‌کنند. همچنین اجرای این پروژه موجب افزایش درآمد کشور می‌شود.

الصافی فایده اقتصادی این پروژه را در تغییر شیوه حمل و نقل بین دو کشور به ویژه در زمان زیارت‌های دینی و تبادل دانشجو دانست و افزود اجرای این پروژه به توسعه گردشگری در مناطق جنوبی عراق کمک می‌کند.

وی گفت: دولت عراق استفاده از وسایل حمل و نقل پیشرفته را تشویق می‌کند که موجب توسعه گردشگری و تنوع درآمدهای کشور می‌شود. وی در عین حال از اقتصاددانان و تحلیلگران خواست ملاحظات خود درباره این پروژه را بیان کنند.

الصافی وجود نکات منفی و اشتباهات احتمالی را رد نکرد چرا که این پروژه‌ای جدید است و چند کشور برای اتصال خطوط راه آهن خود به کشورهای همسایه در آن مشارکت دارند. به گفته الصافی، اجرای این پروژه موجب افزایش مبادلات بازرگانی و گردشگری بین عراق و ایران خواهد شد و در ضمن قطارها، وسایل نقلیه امن و سریع و دوستدار محیط زیست محسوب می‌شوند.

شرکت راه آهن عراق وابسته به وزارت حمل و نقل این کشور روز ۱۷ نوامبر ۲۰۲۴ قراردادی با شرکت اسپانیانی «ایماتیا» برای احداث خط آهن بصره – شلمچه امضا کرد.

جبار علی ذاکری» مدیرعامل راه‌آهن ایران نیز یکم آذر ماه امسال در نشست مشترک با «جبار علوی لحیس» مدیرعامل راه‌آهن عراق گفته بود که در ۲ ماه گذشته، اقدامات خوبی در پروژه مسیر ریلی شلمچه - بصره انجام شده و به دلیل توانایی مهندسان ایرانی در طراحی و احداث پل و سازه‌های فنی، مراحل احداث پل در این مسیر با سرعت بیشتری در حال انجام است.

«جبار علوی لحیس» مدیرعامل راه‌آهن عراق نیز ضمن قدردانی از عملکرد راه‌آهن ایران در مین روبی و پیشبرد پروژه مهم ریلی شلمچه-بصره از تاکید نخست وزیر عراق بر لزوم اتمام پروژه طی ۳ سال آینده، خبر داده بود. 

به نظر می رسد تیم جدید وزارت راه و شهرسازی و در راس آنها فرزانه صادق وزیر راه و شهرسازی به شدت به دنبال اتمام هر چه سریعتر این پروژه ریلی مهم هستند.

حال از آنجا که ایران و عراق تجربه ۱۴ میلیارد دلار تجارت با یکدیگر را دارند و هدف تجارت ۳۰ میلیارد یورویی بین دو کشور وجود دارد امید است با تکمیل زیرساخت‎های موردنیاز از جمله خط ریلی شلمچه-بصره، هر چه سریعتر به ثمر بنشیند.