بحران یارانه پنهان، از نیجریه تا ایران / بنزین چگونه سهم آموزش و بهداشت را می‌بلعد؟

به گزارش اقتصاد آنلاین، بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که یارانه‌های پنهان حامل‌های انرژی در بلندمدت یک بحران تمام عیار برای کشور به همراه خواهند داشت. بسیاری دیگر نیز بر این باورند که در حال حاضر بخش انرژی کشور در حال تجربه یک بحران است که ریشه در یارانه‌های بالای حامل‌های انرژی دارد. از بین رفتن منابع مالی بسیار، پایین بودن بهره‌وری انرژی، عدم تمایل به سرمایه‌گذاری در بخش تکنولوژی، مصرف بالا، آلودگی و عواقب ناشی از آن، بخشی از آثار یارانه‌های پنهان حامل‌های انرژی هستند.
در حال حاضر پیشنهادهای مختلفی برای حل این بحران مطرح است. برخی از تحلیلگران شوک درمانی و آزادسازی یکباره قیمت را پیشنهاد می‌کنند. گروهی دیگر، تعدیل قیمتی به همراه افزایش یارانه نقدی را سیاستی مناسب می‌دانند تا عواقب ناشی از آزادسازی کنترل شود. از سوی دیگر، برخی از تحلیلگران معتقدند که این افزایش قیمت باید به صورت پله‌ای باشد و گروهی دیگر نیز بر این باورند که پیش از سیاست‌های قیمتی نیاز است تا از روش‌هایی مانند اقتصاد رفتاری استفاده شود تا اصلاحات مورد نظر راحت‌تر انجام پذیرد.
برای عبور از این بحران نیاز است تا کارشناسان تجربیات سایر کشورها را نیز در نظر بگیرند. بررسی تجربیات این کشورها کمک می‌کند تا سیاست‌گذاران اصلاحات بهینه‌تری را برنامه‌ریزی و در نهایت اجرا کنند. یکی از این کشورها نیجریه است که در طی سالیان طولانی با بحران در بخش انرژی دست و پنجه نرم کرده است که این مسئله نیز همانند ایران ریشه در یارانه‌های پنهان حامل‌های انرژی دارد. حال فرایند اصلاح این یارانه‌ها تبدیل به کابوسی برای این کشور شده که نه راهی برای برگشت به نظام پیشین خود در حوزه انرژی دارد و نه توانی برای پیشبرد اصلاحات انجام شده دارد. دلیل آن بالا بودن حجم یارانه‌ها و دوام طولانی آن در این کشور است.

بحران سوخت در نیجریه، درسی مهم برای ایران

مجله اکونومیست بیان می‌کند که یک دولت خردمند، دولتی است که منابع نفتی خود را تبدیل به سرمایه انسانی کند. سرمایه‌گذاری این منابع در بهداشت، آموزش، زیرساخت و خدمات عمومی بهینه‌تر روشی شناخته‌شده و آزموده شده است که توسط بسیاری از کشورهای دنیا که منابع طبیعی فراوان دارند در حال استفاده می‌باشد. حتی در صورتی که عواقب بیماری هلندی را نادیده بگیریم، زمانی که دوران نفت تمام شود و منابع نفتی دیگر در دنیا طرفداری نداشته باشند، این مردم سالم و آموزش دیده هستند که می‌توانند رشد و شکوفایی یک کشور را رقم بزنند. سرمایه‌گذاری‌های صحیح انجام شده در دوران نفت، در زمان دنیای پس از نفت به کمک کشورها خواهد آمد. اگرچه نتیجه‌های این سرمایه‌گذاری‌ها در حال حاضر در کشورهایی مانند نروژ قابل مشاهده است. حتی در زمانی که هنوز نفت دوران پرطرفداری را سپری می‌کند.
با این حال نیجریه مسیری مانند نروژ را سپری نکرد. این کشور منابع سرشار خود را به جای سرمایه‌گذاری صحیح، صرف یارانه‌های پنهان حامل‌های انرژی و اعطای سوخت ارزان به مردم کرد. طبق داده‌های اکونومیست، تقریبا نیمی از درآمدهای نفتی دولت در این کشور، صرف اعطای یارانه پنهان سوخت شده است. همچنین این مبلغ معادل ۴ برابر بودجه بهداشت در این کشور می‌باشد. 
اگرچه در دهه‌های گذشته تلاش‌های مختلفی برای حذف یارانه‌های سوخت در نیجریه انجام شده است، با این حال، تاکنون دولت‌ها نتوانسته‌اند برنامه موفقی برای خلاص شدن از دست این بیماری اجرا کنند. اگرچه ریاست جمهوری این کشور در سال گذشته در مراسم تحلیف خود اعلام کرد که دوران یارانه‌های سوخت به پایان رسیده است، با این حال یارانه‌ها همچنان گریبان‌گیر این کشور هستند و در شکلی غیر شفاف باقی مانده‌اند. اوضاع به نحوی وخیم شده است که شرکت دولتی نفت نیجریه نفت خام را با بنزین پالایش شده کشورهای دیگر مبادله کرده و آن را به قیمتی پایین‌تر از بازار در اختیار رانندگان قرار می‌دهد. این مسئله باعث می‌شود تا دولت زیان هنگفتی را تجربه کند که به درآمدهای از دست رفته ناشی از فروش نفت مربوط می‌شود و در نهایت دولت قادر به انجام وظایف اصلی خود در حوزه امنیت، آموزش و بهداشت نخواهد بود.
نمودار زیر سرانه هزینه‌های عمومی دولت در بخش‌های مختلف را نشان می‌دهد.
 
همانطور که در نمودار مشخص است، هزینه‌های پایین نگه داشتن قیمت بنزین برای هر فرد، اختلاف قابل توجهی با هزینه برای امنیت، آموزش و بهداشت دارد. 
تخمین دقیق آسیب‌های ناشی از یارانه‌های پنهان سوخت به دلیل نظام غیر شفاف آن کمی سخت است. این سیاست در نهایت به نفع طبقه‌ای در جامعه خواهد بود که خودروهای بیشتری دارند و مردم عادی و فقیر که هدف اصلی سیاست‌های یارانه‌ای هستند، از منافع آن محروم می‌مانند و تنها عواقب آن مانند آلودگی محیط زیست و تورم بالای ناشی از فشار بر بودجه دولت است که سهم مردم نیجریه می‌شود.
همچنین اکونومیست بیان می‌کند که این یارانه‌های پنهان نه تنها مردم را تشویق می‌کنند که فراتر از نیاز خود سوخت مصرف کنند، بلکه مشوقی عالی برای قاچاقچیان هستند و این سرکوب قیمتی باعث شده تا کامیون‌های حامل سوخت‌های قاچاق راهی کشورهای همسایه شوند. بنابراین سیاست‌های یارانه‌ای دولت نیجریه حتی برای همسایگان و قاچاقچیان نیز مفید بوده ولی تنها بحران آن به مردم این کشور رسیده است.
بحران سوخت در نیجریه اکنون به مرحله‌ای رسیده است که منجر به ایجاد ترافیک شدید برای دریافت سوخت در این کشور شده است. گزارشات نشان می‌دهد حتی برخی از رانندگان مجبورند تمام شب را در ماشین‌های خود سپری کنند تا بتوانند در نهایت به پمپ بنزین رسیده و باک خود را پر کنند تا بتوانند به سایر امورات کاری و شخصی خود رسیدگی کنند.
بالا بودن حجم یارانه‌ها باعث شده تا دولت منابعی برای صرف کردن در زمینه آموزش و بهداشت نداشته باشد و همین مسئله منجر به کیفیت پایین در حوزه‌های ذکر شده در این کشور شده است. نیجریه در جایگاه ششمین کشوری قرار دارد که بیشترین مرگ و میر کودکان زیر پنح سال در آن وجود دارد که ریشه آن شاخص‌های کم کیفیت بهداشت در این کشور می‌باشد. همچنین کودکان این کشور به طور متوسط تنها پنج سال تحصیل می‌کنند در حالی که این عدد در کنیا ۸.۵ سال می‌باشد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد نیجریه در اواسط قرن جاری تبدیل به سومین کشور پرجمعیت جهان خواهد شد. با این حال مردم این کشور با فقر و بحران‌های مخلتفی دست و پنجه نرم می‌کنند. در حالی که تخمین‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که اگر یارانه‌های پنهان سوخت در این کشور به جای ارزان نگه داشتن قیمت انرژی صرف بداشت، غذا، و آموزش می‌شد، کودکان نیجریه با بهره‌وری ۲.۸ برابری رشد می‌کردند.
طولانی مدت بودن یارانه‌های حامل‌های انرژی در این کشور باعث شده تا اصلاحات آن نیز سخت‌تر شود. در حال حاضر یارانه سوخت محبوبیت بسیار بالایی در بین مردم نیجریه دارد و اگرچه منفعت اصلی از این سیاست یارانه‌ای را طبقه مرفه می‌برند، با این حال مردم عادی با عواقب آن دست و پنجه نرم می‌کنند و کاهش این یارانه‌ها نیز فشار بالایی به قشر ضعیف‌تر آورده است. از آنجایی که بسیاری از فناوری‌های مربوط به تولید برق نیز در این کشور قدیمی هستند، کاهش یارانه‌ها و افزایش قیمت منجر به افزایش قیمت برق و سایر کالاها شده و ناآرامی‌های مختلفی را در نیجریه به همراه داشته است.
بنابراین اصلاحات در این کشور به فرایندی بسیار دردناک تبدیل شده است. با این حال، تحلیلگران معتقدند که اصلاحات در این کشور باید ادامه یابد و دولت به اعتمادسازی روی آورد چراکه بخش قابل توجهی از مردم معتقدند حتی با وجود اینکه اصلاح قیمت حامل‌های انرژی ممکن است به نفع آن‌ها تمام شود، ممکن است منابع ناشی از آن در خزانه دولت به غارت برود و صرف پروژه‌های بیهوده شود. این مسئله باری دیگر اهمیت همراهی مردم و اعتماد به دولت در زمینه اصلاحات اقتصادی را نشان می‌دهد. 
اقتصاددانان توصیه می‌کنند که بهتر است دولت هرچه سریعتر به اعتمادسازی روی آورد و منابع ناشی از فروش بنزین به قیمت آزاد را صرف بهداشت و آموزش کند تا مردم از منافع ناشی از آن بهره‌مند شوند و یا این منابع را به صورت یارانه به مردم بازگردانند. این کار اگرچه ممکن است تغییری در ناترازی موجود در بودجه یک دولت ایجاد نکند، با این حال به اصلاح نظام نادرست حامل‌های انرژی منجر می‌شود که امری مثبت است.
همانطور که پیش‌تر گفته شد، ناموفق بودن اصلاحات قبلی، عدم اعتماد به دولت و دوام طولانی یارانه‌ها باعث شده تا نااطمینانی شدیدی در مورد موفقیت اصلاحات جدید در نیجریه وجود داشته باشد و دولت نیجریه باید در ابتدا با موفقیت‌های کوچکتر در اصلاحات سایر بخش‌ها، اعتماد را به مردم برگرداند و پس از آن اقدام به اصلاح نظام انرژی در کشور کند.