ناترازی برق و تراز تجاری منفی کشور

این میزان درآمد ارزی غیر نفتی حدوداً ۴۳% از نیاز ارزی کشور را پوشش می‌دهد و به گواه کارشناسان، این صنعت می‌تواند در سال پیش رو قابلیت افزایش تا ۱۰ میلیارد دلار داشته باشد. در نتیجه از این حیث می‌توان گفت صنعت فولاد فراتر از یک صنعت پایه، یک صنعت راهبردی در پایداری اقتصاد است.

دولت سیزدهم در حالی کار خود را آغاز نمود که کشور در تأمین انرژی برق با ناترازی بیش از ۱۵ هزار مگاواتی مواجه بود، در آن زمان دولت به جهت رفع این ناترازی، برنامه افزودن ۲۰.۰۰۰ مگاوات برق را به شبکه سراسری برق از طریق احداث ظرفیت‌های جدید در دستور کار خود قرارداد ولیکن امروز در شرایطی هستیم که با در نظر گرفتن میانگین افزایش مصرف سالیانه ۵% کشور و با توجه ظرفیت‌های ایجاد شده، ناترازی ۱۰ هزار مگاواتی برق را در تابستان ۱۴۰۳ تجربه می‌کنیم.

یکی از وظایف دولت‌ها ایجاد زیرساخت برای صنایع و صاحبان کسب و کار است و آنچه واضح است عدم سرمایه‌گذاری و توسعه به هنگام نیروگاهی و زیرساخت انرژی برق در ادوار گذشته علل این ناترازی انرژی است. به گفته وزیر نیرو در دولت‌های هفتم و هشتم ۶۰ درصد، دولت‌های نهم و دهم ۶۸ درصد و دولت‌های یازدهم و دوازدهم تنها ۲۳ درصد به ظرفیت تولید برق کشور نسبت به ابتدای هر دولت افزوده شد. این روند کاهشی آهنگ توسعه نیروگاهی در کشور در یک دهه گذشته و عدم مشارکت بخش خصوصی در این حوزه به علت عدم اصلاح ساختار اقتصادی صنعت برق مربوط است و هنوز فراموش نکرده‌ایم در سالیان گذشته سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بیشترین گلایه را از عدم پرداخت مطالبات خود از دولت داشته‌اند.

در مهر ۱۴۰۰ مقارن با دولت دوازدهم در زمانی که شرکت‌های معدنی و فولادی با استراتژی ارز‌آوری بیشتر، در حال سرمایه‌گذاری در توسعه‌های صنایع پایین دست خود برای ورود گسترده‌تر در بازارهای جهانی بودند، دولت به پشتیبانی مجلس شورای اسلامی در جهت کاهش ناترازی انرژی برق طی تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت صمت و وزارت نیرو، صنایع را به ساخت نیروگاه خود تأمین مکلف نمود.

بر اساس جزئیات این تفاهم‌نامه سرمایه‌گذاری و ساخت ۱۴ نیروگاه به شرکت‌ها فولاد مبارکه اصفهان، فولاد هرمزگان به همراه فولاد کاوه جنوب، شرکت آلومینیوم المهدی، شرکت ملی مس، چادرملو، گل گهر، ایمیدرو (منطقه ویژه لامرد - سالکو)، ایرالکو، آلومینای ایران، توسعه آب آسیا، شرکت پویا انرژی، فولاد خوزستان و فولاد سترگ شرق واگذار شد و ظرفیت مجموع این ۱۴ نیروگاه برابر ۱۲ هزار و ۴۶۹ مگاوات برآورد شد.

هم اکنون پس از گذشت کمتر از ۳ سال از تکلیف وزارت صنعت، معدن و تجارت به صنایع حدوداً ۲۰۰۰ مگاوات برق این نیروگاه‌ها وارد شبکه برق سراسری شده است.

کشور در تابستان ۱۴۰۳ کماکان با ناترازی ۱۰ هزار مگاواتی انرژی برق دست به گریبان است و بر اساس سنوات گذشته برای تأمین مصرف مشترکین خانگی اقدام به کاهش توان برق مصرفی صنایع فولادی می‌نماید. در صورتی که به گفته کارشناسان تنها با مدیریت ۱۳% مصرف در مشترکین خانگی می‌توان کل برق صنایع فولادی را تأمین کرد. همچنین این نکته نیز قابل ذکر است که در مقابل ۶۰ هزار مگاوات برق مصرفی کل کشور، فقط حدود ۵ هزار مگاوات معادل ۸% سهم مصرف صنایع فولادی در کشور است.

به گفته مدیرعامل شرکت توانیر در جمع انجمن تولیدکنندگان فولاد، طی دو سال گذشته انرژی برق تحویلی به صنایع فولاد ۲۰% رشد داشته است، البته ایشان به رشد ۱۳۰% صادرات و ارز‌آوری صنایع فولادی اشاره‌ای نمی‌کند و آن را در نظر نمی‌گیرد!

چرا که صادرات صنایع فولادی در سال ۱۴۰۰ برابر ۳.۴ میلیارد دلار بود در صورتی که این میزان در سال ۱۴۰۲ به ۷.۸ میلیارد دلار رسید. همچنین ذکر این نکته ضروری است که کاهش توان برق شرکت‌های فولادی تبعات اقتصادی از جمله کاهش ۵ میلیون تنی تولید فولاد و از دست رفتن حدوداً ۳.۵ میلیارد دلار درآمد صنایع فولادی به صورت سالیانه است.

طبق آخرین گزارش‌ها از مصرف برق در تابستان ۱۴۰۳، با افزایش ۳ درجه‌ای دمای هوا در استان‌های کشور، پیک مصرف بیش از ۱۵ هزار مگاوات نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. مدیریت ناترازی برق و روند افزایشی خاموشی صنایع در دوره گرم سال نشان می‌دهد، روند خاموشی صنایع که طی سال‌های ۱۳۹۶-۱۳۹۹ متوسط ۱۱% درصد تقاضا برق صنایع بوده در سه سال گذشته به ۳۸% میزان تقاضا رشد داشته است و بیم آن می‌رود با گسترش شهرها و افزایش مصرف انرژی این ناترازی در نبود اقدامات مؤثر دولت، منجر به خسارت‌های جبران ناپذیری برای صنایع فولادی شود.

در این میان یکی از شرکت‌های پیشرو در زمینه خود تأمینی انرژی برق، شرکت فولاد مبارکه است که توانسته همزمان با ثبت رکورد افزایش تولید سالیانه و ثبت رکورد بالاترین میزان صادرات غیر نفتی در سال ۱۴۰۲، نیاز خود را از شبکه سراسری طی دو سال گذشته ۱۰% کاهش دهد.

ولی در سال ۱۴۰۳ با شروع گرما از خرداد ماه، شرکت توانیر توان برق مورد نیاز این شرکت فولاد مبارکه را به میزان ۴۶% کاهش داد، که این اقدام موجب کاهش ۲۰۹ هزار تنی تولید فولاد و ایجاد ۴.۸ همت درآمد از دست رفته تا نیمه تیرماه برای این شرکت شد.

دولت‌ها طی دو دهه گذشته در راستای اصلاح ساختار اقتصادی صنعت برق، تحت قانون اصلاح قیمت حامل‌های انرژی به صورت سالیانه برق صنایع فولادی را افزایش داده‌اند به طوری که از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ در مجموع نرخ برق تحویلی به این صنایع با رشد ۳۴.۴ رو به رو شد. مضافاً اینکه طبق بخشنامه وزارت نیرو در اسفند ۱۴۰۲ کل هزینه پرداختی صنایع فولادی بابت برق مصرفی از اردیبهشت تا دی ۱۴۰۲ الحساب تلقی شده و به یکباره نرخ هر کیلووات ساعت از ۶۰۰ تومان به ۱۲۰۰ افزایش یافت اما باز هم در تابستان ۱۴۰۳ با خاموشی گسترده در صنایع فولادی رو به رو هستیم.

روند سرمایه‌گذاری در صنعت نیروگاهی طی دو دهه اخیر علیرغم روند افزایش تعرفه‌ها، روند کاهشی داشته به نحوی که ۶.۲ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۷ به نزدیک صفر در سال ۱۴۰۰ رسیده است. این کاهش روند سرمایه‌گذاری و افزایش تعرفه‌ها به صورت مستقیم بهای تمام شده این شرکت‌های فولادی را به شدت افزایش داده و توسعه این صنایع را با مشکل رو به رو می‌کند.

مقایسه تولید انرژی برق در ایران و ترکیه

بر اساس تحقیقات صورت گرفته، تا پایان سال ۱۴۰۲ ظرفیت نصب شده نیروگاهی در ایران ۹۳ هزار مگاوات با تولید سالیانه ۳۸۰ میلیون مگاوات ساعت است. در مجموع انرژی برق ایران ۸۵% توسط نیروگاه‌های حرارتی، ۱۳% نیروگاه‌های برق آبی و کمی بیشتر از ۲% نیروگاه‌های اتمی و بادی تأمین می‌شود. (همانگونه که از آمار فوق بر می‌آید، بخش مهمی از تأمین برق کشور توسط نیروگاه‌های حرارتی تأمین می‌شود که ۸۱% مصرف کننده گاز طبیعی، ۱۱% گازوئیل و ۸% نفت کوره هستند.)

این در حالی است که ظرفیت نصب شده نیروگاهی ترکیه برابر ۱۱۰ هزار مگاوات با تولید سالیانه ۳۲۲ میلیون مگاوات ساعت است و این در حالی است که ۴۲% از انرژی برق تولیدی در ترکیه از سوخت گاز طبیعی، ۲۶% زغال سنگ ۱۳% برق آبی و ۱% از طریق نیروگاه بادی تأمین می‌شود.

مقایسه مصرف صنعتی و خانگی و همچنین سرانه مصرف انرژی برق در ایران و ترکیه

روند کل مصرف برق در طول ٥ سال گذشته نشان می‌دهد، مصرف سالانه برق در ایران از ٢٥٩ مگاوات ساعت در سال ١٣٩٧ به ٣٣٣ مگاوات ساعت در سال ۱۴۰۲ رسیده که نشان دهنده رشد ٢٨ درصدی در طول این دوره است. این در حالی است که در مدت مشابه، مصرف سالانه برق در کشور ترکیه از ۲۷۰ میلیارد مگاوات‌ساعت در سال ۲۰۱۸ به ٢٨٤ میلیارد مگاوات ساعت در سال ۲۰۲۳ رسیده است که نشان دهنده رشد ٥ درصدی در طول این دوره بوده است.

مقایسه بخش صنعتی و خانگی در سال ۱۴۰۲ هم نشان می‌دهد مصرف برق صنعتی کشور سهم ۳۶% درصدی به خود اختصاص داده و ۳۱% خانگی بوده است. این در حالیست در مدت مشابه ترکیب مصرف برق در کشور ترکیه شامل ۴۵% مصرفی برق صنعتی و ۳۱% مصرف خانگی بوده است.

با مقایسه سرانه مصرف برق به عنوان یکی از آیتم‌های نفوذ صنعت و فناوری در کشو‌های در حال توسعه بین دو کشور ایران و ترکیه (سرانه مصرف برق در ایران برابر ۳.۷۸۸ کیلووات ساعت و سرانه مصرف برق در ترکیه برابر ۳۳۲۷ کیلووات ساعت) مشاهده می‌کنیم ضریب نفوذ فناوری در دو کشور در سال ۲۰۲۳ به یک میزان برآورد می‌شود. (شایان ذکر است در محاسبه سرانه مصرف برق، سبد انرژی خانگی در ایران و ترکیه برابر در نظر گرفته شده است)

جایگاه صنعت تولید برق ایران در جهان

آمار رسمی از تولید برق در جهان نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۱ با تولید ۳۶۳ تراوات ساعت برق نسبت به سال ۲۰۱۷ با رشد ۳۶% همراه بوده و رتبه جهانی ایران در تولید برق از ۱۶ به ۱۲ بهبود یافته است. همچنین در حال حاضر ایران در بین ۱۵ کشور مهم تولید کننده برق پس از آلمان با ۵۸۴ تراوات، فرانسه با ۵۵۵ تراوات و عربستان با ۴۰۳ تراوات ساعت قرار دارد و با کشور‌های ترکیه، مکزیک و بریتانیا از حیث تولید برق هم گروه است. چین با تولید ۵۸۳۷ تراوات ساعت و آمریکا با ۴۳۸۱ تراوات ساعت تولید برق در رده اول و دوم قرار دارند.

جایگاه مصرف انرژی برق ایران در جهان

آمار رسمی مصرف برق در جهان نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۰ با مصرف ۲۷۹.۸ تراوات ساعت برق در رتبه ۱۴ جهان پس از عربستان سعودی با ۳۳۱.۴ تراوات ساعت، بریتانیا با ۲۸۹.۷ تراوات ساعت و ایتالیا با ۲۸۶.۴ تراوات ساعت برق قرار دارد.

در همین سال چین با مصرف ۶.۸۷۵ تراوات ساعت در رتبه نخست و ایالات متحده آمریکا با مصرف ۳.۸۴۳ تراوات ساعت در رتبه دوم قرار دارند.

سرانه مصرف انرژی برق در ایران

طبق آمارهای گزارش شده، مصرف سرانه برق در ایران در سال ۲۰۲۱ برابر ۳,۰۷۲ کیلووات ساعت بوده و از این منظر رتبه ۹۳ را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. مقایسه جایگاه مصرف برق و سرانه مصرف برق در ایران با دیگر کشورها نشان می‌دهد که ساختار اقتصادی کشور هنوز صنعتی نشده و نفوذ فناوری و صنعتی شدن عمق کمی دارد. از جنبه دیگر این موضوع منعکس‌کننده تنوع سبد انرژی خانوارها و استفاده آنها از منابع مختلفی انرژی برای گرمایش و سرمایش است.