باز پس‌گیری قدرت نفت

 بعد از لغو تحریم‌های غرب علیه ایران که با اجرای توافق برجام در دی ماه سال 94 عملیاتی شد، صنعت نفت با سرعتی که در بازیابی تولید و صادرات داشت، تبدیل به موتور پیشران اقتصاد کشور شد. شاهد نقش تاثیرگذار افزایش تولید نفت در اقتصاد کشور، رشد 6/ 11 درصدی اقتصاد در 9 ماه سال جاری بود که به‌زعم کارشناسان بیشترین بار آن بر دوش صنعت نفت بوده است. تولید کشور درحالی به مرز 4 میلیون بشکه در روز نزدیک شده و صادرات نفت کشور به بیشترین سطح خود در کل سال‌های پیش از انقلاب رسیده است که همین چند سال پیش تحریم‌ها چنان گلوی صنعت نفت ایران را فشرده بود که صادرات نفت حتی در برخی ماه‌ها به کمتر از دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق رسیده بود و آن‌طور که غرب برنامه‌ریزی کرده بود می‌رفت که به صفر برسد. اما با شروع دولت یازدهم و امید به پیشرفت مذاکرات روند کاهشی خرید نفت از ایران متوقف شد و با حصول توافق و اجرایی شدن برجام، صادرات و تولید نفت چنان شتابی گرفت که رسانه‌ها و کارشناسان خارجی غافلگیر شدند.

شتاب در تولید نفت

تولید نفت در حالی از ابتدای سال 95 روند رو به رشد خود را حفظ کرد، که نگاهی به آمار تولید سال‌های قبل نشان می‌دهد تولید و صادرات نفت ایران به خصوص در سال‌های اعمال تحریم‌های غرب با کاهش چشمگیری همراه بوده است. به این ترتیب اعمال تحریم‌های غرب که از اوایل سال 90 علیه کشورمان آغاز شد و اثر عملیاتی آن در ماه‌های ابتدایی سال 91 خود را نشان داد، برای حدود چهار سال صنعت نفت ایران را روز‌به‌روز ضعیف‌تر کرد. به گزارش دنیای اقتصاد ، اعمال تحریم‌های غرب در حالی صنعت نفت کشور را از سال 91 درگیر خود کرد که بر اساس اطلاعات موجود از روند تولید نفت در سال‌های پیش از آن، می‌توان به این نتیجه رسید که صنعت نفت برای چند سال قبل از اعمال تحریم‌ها با روند کاهش تولید طبیعی همراه شده بود. به این ترتیب در حالی که در سه سال آخر دهه 80 تولید نفت کشور چیزی نزدیک به 4 میلیون بشکه بود، در سال‌های آغازین دهه 90 و پیش از اعمال تحریم‌ها با افت 300 تا 400 هزار بشکه‌ای همراه شد. از نگاه کارشناسان علت این اتفاق که در دوران اوج قیمت نفت رخ داد، بی‌توجهی به جذب سرمایه‌ برای توسعه میادین نفتی و جلوگیری از کاهش طبیعی تولید بوده است. با این تفاسیر تولید نفت ایران که در دوران طلایی قیمت‌ها با افتی طبیعی همراه شده بود، بعد از اعمال فشار تحریم‌ها وارد سراشیبی سقوط شد. بر اساس آمارهای موجود تولید نفت ایران در فروردین ماه سال 1390 (به‌عنوان سال پایه این گزارش) در حالی 65/ 3 میلیون بشکه در روز است که با آغاز زمزمه‌های تحریم از میانه‌های این سال، در اسفند ماه تولید نفت به 35/ 3 میلیون بشکه در روز رسید. آمارها نشان می‌دهد روند رو به کاهش تولید نفت ایران در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و خرداد سال 1391 آخرین ماهی بود که تولید نفت ایران روی عدد سه میلیون بشکه قرار داشت. در خرداد 91 تولید نفت ایران بعد از تجربه افتی بیش از 200 هزار بشکه‌ای در روز از ابتدای این سال، به 01/ 3 میلیون بشکه در روز رسید تا بعد از این ماه وارد محدوده تولید 2 میلیون بشکه‌ای شود و برای چهار سال در محدوده 8/ 2 تا 6/ 2 میلیون بشکه در روز نوسان داشته باشد.

بعد از چهار سال تحریم یکجانبه غرب علیه ایران که به‌طور ویژه صنعت نفت کشور را نشانه گرفته بود، دی ماه 94 تبدیل به آخرین ماهی شد که تولید نفت ایران زیر سه میلیون بشکه در روز قرار داشت. در این ماه تولید نفت ایران 92/ 2 میلیون بشکه در روز بود در حالی که یک ماه پس از اجرای برجام و باز شدن درهای بازار جهانی نفت به سوی تولیدات ایران، تولید نفت خام کشورمان به 08/ 3 میلیون بشکه در روز رسید. روند رو به رشد تولید نفت ایران از بهمن 94 در حالی آغاز شد که تا کنون ادامه یافته است و آن‌طور که اخیرا مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران اعلام کرد، در اردیبهشت سال 96 تولید نفت کشور به 4 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. به گفته علی کاردر، افزایش تولید بیش از یک میلیون بشکه‌ای تولید نفت ایران در یک سال پس از برجام در حالی با تکیه به توان داخلی محقق شده است که برای گسترش آن در سال‌های آینده، ورود سرمایه امری ضروری خواهد بود.

افت و خیز صادرات نفت

اما پیش از تولید، تاثیر تحریم‌ها بر صادرات نفت نمود پیدا کرد. در واقع از آنجا که تولید نفت ایران تابعی از صادرات است، با کاهش خرید نفت از ایران در پی تشدید تحریم‌ها، کشور چاره‌ای جز کاهش تولید نفت خود نداشت. از این رو، در حالی که صادرات نفت ایران پیش از تحریم‌ها بیش از 2/ 2 میلیون بشکه در روز بود، با شروع تحریم‌ها در مسیر کاهشی قرار گرفت و در مدت کوتاهی به کمتر از نصف رسید.

به گفته مسوولان نفتی کشورمان، ایران از ابتدای انقلاب مورد تحریم‌های غرب بوده که بخش مهمی از تحریم‌ها همواره صنعت نفت کشور را نشانه رفته است. اما تحریم‌های سال‌های اخیر تحریم‌هایی بسیار هوشمند بوده‌اند و به جای ایران کشورهای خریدار نفت ایران را نشانه گرفته بود. بر اساس این تحریم‌ها که از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا و اتحادیه اروپا وضع شده بود، به غیر از 11 کشور، هیچ کشوری حق خرید نفت از ایران را نداشت. البته به این کشورها نیز گفته شده بود که هر ماه باید واردات خود را از ایران کاهش دهند تا به تدریج به صفر برسد.

خریداران اروپایی نفت ایران که از هر دو سمت اتحادیه اروپا و آمریکا در خطر بودند، پیش از همه شروع به قطع واردات خود کردند و ظرف چند ماه تقریبا خرید نفت از ایران را به صفر رساندند. کشورهای اروپایی پیش از تحریم‌ها یعنی قبل از سال 90 در مجموع بیش از 500 هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری می‌کردند، اما در سال 90 تقریبا هیچ نفتی از ایران خریداری نکردند. دیگر مشتریان ایران نیز به غیر از چهار کشور آسیایی، چین، ژاپن، کره‌جنوبی و هند و همچنین کشور اروپایی-آسیایی ترکیه واردات خود از ایران را به صفر رساندند. البته خریدارانی نیز که باقی مانده بودند مدام زیر ذره‌بین دولت‌های غربی قرار داشتند و مجبور بودند واردات خود را آرام آرام از ایران کاهش دهند. از آنجایی که روند مذاکرات بین ایران و غرب بر سر مساله هسته‌ای در دولت دهم هیچ‌ پیشرفتی نداشت، روند کاهش خرید نفت از ایران تا پایان این دولت ادامه یافت، به‌طوری‌که در ماه‌های آخر میزان صادرات ایران به حدود 600 هزار بشکه در روز رسید که به معنای افت بیش از 70 درصدی صادرات ایران بود. کاهش 70 درصدی خرید نفت از ایران در شرایطی رخ داد که آن زمان یعنی سه ماه اول 92 مصادف با میانه‌های سال 2013، بازار نفت به شدت با کمبود نفت مواجه بود و نفت همواره در قیمت‌های بیش از 100 دلار به فروش می‌رسید. این در حالی است که یک سال پس از آن بازار نفت به شدت با مازاد عرضه مواجه شد به‌طوری‌که ظرف مدت کوتاهی قیمت‌ها حدود 70 درصد افت کرد و از بالای 110 دلار به کمتر از 50 دلار رسید. از این رو باید گفت اگر بدبینی به ایجاد توافق ایران و غرب آن هم در شرایطی که بازار نفت با بیش از دو میلیون بشکه در روز مازاد عرضه مواجه شده بود، ادامه می‌یافت، کشورهای خریدار نفت ایران به راحتی می‌توانستند خرید نفت از ایران را بیشتر کاهش داده و حتی به صفر برسانند. اما همزمان با آغاز به کار دولت یازدهم با توجه به امیدی که به روند مذاکرات و توافق ایجاد شده بود، مجددا میزان صادرات نفت ایران در مسیر افزایشی قرار گرفت و تا پیش از نهایی شدن توافق حدود یک میلیون بشکه در روز باقی مانده بود. با اجرایی شدن برجام از دی ماه سال گذشته، روند صادرات نفت ایران رو به افزایش گذاشت به‌طوری‌که در کمتر از 40 روز حدود 400 هزار بشکه رشد کرد. رشد صادرات نفت ایران شتاب بالایی داشت و همان‌طور که پیش از برداشته شدن تحریم‌ها وزیر نفت، بیژن زنگنه وعده داده بود، میزان صادرات به 2/ 2 میلیون بشکه در روز که سطح پیش از تحریم‌ها بود، رسید. این در حالی است که تقریبا همه رسانه‌ها و موسسات خارجی پیش از این، چنین سرعتی در بازگشت به بازار نفت را غیرممکن می‌دانستند. به‌طور مثال اداره اطلاعات انرژی آمریکا در گزارشی که حدود سه ماه پیش از اجرای برجام منتشر کرد، پیش‌بینی کرده بود که تولید و صادرات نفت ایران تا پایان سال 2016 که مصادف با دی ماه 95 می‌شود، نهایتا 600 هزار بشکه افزایش یابد. محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت دلیل سرعت بالای بازگشت ایران به بازارهای جهانی را آغاز مذاکرات پیش از ایجاد توافق می‌داند. وی به هفته‌نامه تجارت فردا گفته است، حدود یک سال و نیم پیش از اینکه مذاکرات هسته‌ای به نتیجه برسد، اقدامات و مذاکرات برای انعقاد قراردادهای جدید فروش نفت آغاز شده بود.

قمصری می‌گوید: «زمانی که برجام اعلام شد، حدود 80 درصد راه طی شده بود. اگر ما صبر می‌کردیم تا تحریم‌ها برداشته شود و سپس کار را شروع می‌کردیم، به یقین افزایش رشد صادرات نفت ایران بیش از یک سال زمان می‌برد.» اما با توجه به رشد تولید نفت ایران از میادین مشترک غرب کارون و بازاریابی موفق تیم امور بین‌الملل شرکت ملی نفت روند رشد صادرات نفت خام ایران ادامه یافت به‌طوری‌که در حال حاضر حدود 4/ 2 میلیون بشکه در روز است. مقدار صادرات نفت ایران با احتساب صادرات روزانه 500 هزار بشکه میعانات گازی، نزدیک به 3 میلیون بشکه در روز است که به اعتراف رسانه‌های خارجی در کل سال‌های پس از انقلاب بی‌سابقه بوده است. با این حال از آنجایی که پیش‌بینی نمی‌شود امسال تولید نفت رشد چندانی داشته باشد، احتمال نمی‌رود صادرات نفت نیز افزایش یابد و احتمالا در سطوح کنونی باقی خواهد ماند. اما با جذب سرمایه و توسعه میدان‌های جدید و افزایش بهره‌برداری از میادین قدیمی در سال‌های آتی می‌توان امید داشت که مجددا شاهد رشد صادرات نفت کشور باشیم.