ریزگردهای داخلی و خارجی نفس اهواز را برید
نفس اهواز گرفت. این جمله‌ای است که در سال‌های اخیر بسیار شنیده‌ایم. براساس آمار، گرد و خاکی که زندگی مردم خوزستان را فلج کرده است، دو منشا داخلی و خارجی دارد.
بخش بزرگی از کانون‌های تولید گرد و خاک در اراضی تحت تصرف داعش است که امکان مذاکره و توافق با داعش درخصوص هیچ مساله‌ای اعم از موضوع ریزگردها وجود ندارد. برای دولت عراق هم آنقدر درگیر مسائل مختلف امنیتی است که ریزگردها برایش در اولویت نبوده و نیست . ترکیه نیز درحال حاضر به‌دلیل مسانل داخلی خود مجال رسیدگی به مسائل زیست‌محیطی را ندارد. در این میان تنهاصحرای عربستان می‌ماند که دولت این کشور در چند سال اخیر به‌دلیل خصومت با ایران به‌عمد دیگر مالچ‌پاشی صحرای خود را انجام نمی‌دهد و کمکی به حل این بحران نمی‌کند. با قطع امید از منشا خارجی درحال حاضر تنها گزینه حل معضل ریزگردها؛ منشا داخلی است. گزینه‌ای که تنها روزنه امید مردم خوزستان برای نفس کشیدن است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون ، وجود ذخائر عظیم نفتی، خاک حاصلخیز، قطب کشاورزی، 12رودخانه خروشان و چندین تالاب بزرگ در هر نقطه‌ای از کشور بهشتی را می‌سازد که زندگی در آن رویای هر ایرانی است. اما زندگی در جلگه خوزستان باوجود تمامی این نعمت‌های خدادادی به کابوسی برای مردمانش تبدیل شده است؛ عرصه چنان بر مردم خوزستان تنگ شده که مهاجرت را به ماندن در زادگاه خود ترجیح داده‌اند.
در اوایل دهه هشتاد بود که مردم کشور با واژه ریزگرد آشنا شدند.کلمه‌ای که زندگی مردم خوزستان و غرب کشور را به‌معنای واقعی تحت‌الشعاع قرار داد. حلا کار به‌جایی رسیده که دیدن عکس‌هایی از هموطنان خوزستانی که در گرد و غبار دفن شده‌اند، برای بسیاری از مردم عادی شده و حتی می‌توان گفت انتشار این عکس‌ها در زمستان تبدیل به یک سنت هرساله شده است.
اما داستان جلگه سرسبز کتاب‌های جغرافیایی دیروز و حال و روز ناخوش امروز آن چیست؟ چه شد که نفس اهواز گرفت؟چرا هورالعظیم خشک شد؟ گرد و غبار یا ریزگردها از کجا آمده‌اند؟
ریزگردها سوغات میان‌رودان
محمد درویش مدیر دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست درباره گرد و خاک خوزستان می‌گوید: « منشا گرد و خاک خوزستان و غرب کشور که در برخی از مواقع حتی 25 استان را نیز در بر می‌گیرد، به ناپایداری اکولوژیکی در منطقه میان‌رودان و عربستان باز می‌گردد. این مسائل ناشی از دو اتفاق انسانی بوده که دولت‌های ترکیه و عربستان به آن دامن زده‌اند.
عربستان و ترکیه عامل اصلی ریزگردها
دولت عربستان چندین میلیون هکتار از اراضی را که به‌وسیله آب‌های فسیلی مشروب می‌شدند، رها کرده تا بیابان شوند. این اراضی بایر شده تبدیل به یکی از کانون‌های اصلی تولید گرد و خاک شده است. دولت ترکیه نیز در قالب طرحی به‌نام «گاپ» 80 میلیارد مترمکعب از حقابه رودخانه‌های دجله و فرات را با سدسازی‌هایی که انجام داد، ربود. این طرح موجب شد منطقه میان‌رودان یا بین‌النهرین از 90 رودخانه به‌ابعاد زاینده رود محروم شود. پیامد اجرای طرح «گاپ» بحران خشکسالی در سوریه و عراق، بایر شدن چند میلیون هکتار از اراضی کشاورزی این کشورها و قطع حقابه هورالعظیم از دجله و فرات بود ».
گرد و خاک فعلی خوزستان منشأ داخلی دارد
درویش می‌افزاید:« براساس آمار سال 68 چشمه‌های تولید گرد و خاک در منطقه عراق و سوریه شش چشمه بوده اما درحال حاضر به بیش از 300 چشمه افزایش یافته است. افزایش گرد و خاک خوزستان در اوایل دهه 80 به این مساله باز می‌گردد. اما اتفاقات جدیدی در باره آلایندگی گرد و خاک خوزستان رخ داده است. ذرات کوچک‌تر از 5/2 میکرون به‌شدت افزایش یافته و این بار آلایندگی ارتباط چندانی با ریزگردها با منشا خارجی ندارد و درحدود 90 درصد آن منشا داخلی دارد.
خشکی رودخانه زهره، منشا ریزگردهای اهواز
گرد و غبار با منشأ داخلی به‌دلیل خشکی تالاب‌ها، خشکسالی، رها شدن اراضی کشاورزی، بارگذاری‌های اشتباه منابع آبی بالادست سد مارون در حوزه آبریز رودخانه زهره، انتقال بخشی از آب سد کوثر برای کشاورزی به استان فارس، شهر نورآباد ممسنی، استان کهگلویه و بویراحمد و شهر بهبهان، رخ داده است. تمامی این اقدامات موجب خشکی رودخانه زهره شده است. این خشکی،چشمه‌های تولید گرد و خاک رادر پایین دست رودخانه و دشت سیجان به‌وجود آورده است. همچنین به‌دلیل فاصله بسیار کم شهرهای اهواز و آبادان با رودخانه زهره ، در مواقعی که جهت باد از سمت جنوب به شمال است، شاهد پدیده گرد و خاک و بحران در شهرهای اهواز و آبادان هستیم».
بودجه‌های قطره‌چکانی مهار ریزگرد
او ادامه می‌دهد:« طبق گزارش اداره منابع طبیعی استان خوزستان، 350 هزار هکتار کانون فرسایش بادی در خوزستان وجود دارد. اعتبار مهار این کانون‌های فرسایش بادی معادل یک درصد تثبیت آنهاست. با این اعتبارات، مهار کانون‌های فرسایش بادی، بیش از 100 سال به‌طول می‌انجامد. مساله ریزگردها نیازمند نگاه ملی است. اگر 10 درصد درآمد حاصل از صنعت نفت و نیشکر خوزستان را به‌حل معضل ریزگردهای این استان اختصاص دهیم، در مدت زمان کوتاهی معضل ریزگرد حل می‌شود».
عربستان به‌عمد مالچ‌پاشی نمی‌کند
در گذشته روشی به‌نام مالچ‌پاشی برای تثبیت شن‌های روان در صحرای عربستان انجام می‌شد که براساس شواهد دولت عربستان به‌عمد این کار را درحال حاضر انجام نمی‌دهد. درویش در این‌باره می‌گوید: « عربستان به‌عمد هیچ تلاشی برای بهبهود وضعیت ناپایدار مناطق خود انجام نمی‌دهد. اما مساله مالچ‌پاشی در عراق امنیتی است. چراکه آن‌ها درگیر مسائل امنیتی و جنگ داخلی کشور خود هستند و مجالی برای انجام این کار پیدا نمی‌کنند».
ایران برای 30 درصد منشاداخلی خود چه کرده است؟
گری لوییس نماینده سازمان ملل که برای حل معضل زیست‌محیطی ریزگردها به ایران سفر کرده بود، در این‌باره می‌گوید:« در طول ۱۸ ماه گذشته با توجه به تلاش های انجام شده توسط دولت، شاهد تصویب سه قطعنامه در مجامع بین المللی در زمینه گرد و غبار بودیم. در سطح منطقه‌ای باید این مشکل گرد و خاک ها را برطرف کرد و با اقدامات یک کشوربرای حل آن کافی نیست. منشا ۳۰ درصد از گرد و خاک های این استان، داخلی است و مابقی آن از کشورهای همسایه می آید ولی آن چیزی که خیلی از من سوال می‌کننداین است که شاید ایران در زمینه منابع خارجی قادر به انجام کاری نباشد ولی چرا برای حل منابع داخلی کاری نمی کند؟ در زمینه حل مشکل گرد و خاک‌های خوزستان، احساس من این است که مساله اینجا پول نیست و موضوع مدیریت، هماهنگی و بایدهمکاری بین بخشی را باید بیشتر مورد توجه قرار داد».
سازمان ملل به مساله ریزگردها ورود پیدا کرد
درویش با اشاره به اینکه عواملی همچون شیطنت عربستان و جنگ داخلی در سوریه و عراق حل بحران ریزگردها را نیازمند یک نگاه فرامنطقه‌ای کرده، عنوان می‌کند: « خوشبختانه اخیرا پیشنهاد ایران در سازمان ملل با اکثریت آرا به تصویب رسید و مقرر شد در سال 2017 سازمان ملل با جدیت به این موضوع ورود پیدا کند. به‌زودی کنفرانس‌هایی در تهران و کشورهای دیگر منطقه با حضور کشورهای ترکیه، عربستان، عراق، سوریه، اردن و کویت برگزار می‌شود. تلاش‌ها بر این است که تمامی کشورها تعهدات خود را مطابق قوانین کنوانسیون رامسر و کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی انجام دهند و چیدمان توسعه خود را بر مبنای واقعیت‌های اکولوژیکی منطقه برنامه‌ریزی کنند. اگر هر کشوری این اقدامات را انجام ندهد، دود آن به چشم همه کشورها می‌رود ».
آمار دقیقی از میزان منشاداخلی و خارجی نداریم
مسعود بربر، فعال محیط زیست درباره ریزگردها می‌گوید:« گرد و خاک خوزستان دو منشا داخلی و خارجی دارد و درصد، آمار و ارقام مختلفی نیز درباره میزان آن اعلام می‌شود اما باتوجه به اینکه فناوری لازم برای اندازه‌گیری آن وجود ندارد، نمی‌توان به این آمارها اتکا کرد. صرف‌نظر از اینکه چند درصد گرد و خاک کشور منشا داخلی و یا خارجی دارد باید بدانیم که چه اقداماتی می‌توانیم در این دو بخش برای حل مشکل انجام دهیم.
دست بسته دولت برای منشاخارجی
زمانی که درباره منشا گرد و خاک خارجی سخن می‌گوییم، منظور مناطق تحت کنترل داعش و یا دولت عراق است. از یک سو امکان مذاکره با داعش وجود ندارد و از سوی دیگر مسائل زیست محیطی برای دولت عراقی که درحال حاضر درگیر جنگ است،در اولویت نیست. عملا دست دولت برای حل ریزگردها در این مناطق بسته است.عامل اصلی دیگر در بحران ریزگردها، دولت ترکیه است. ترکیه با طرح گاپ باعث ایجاد خشکسالی و ایجاد صدها چشمه تولید گرد و خاک در منطقه شده است. اما از آنجایی که ترکیه نیز درحال حاضر درگیر مسائل امنیت داخلی خود است، بحران ریزگردها نیز در اولویت ترکیه نیست. همچنین از دولت عربستان نیز باتوجه به سابقه مشکلات و خصومتی که با ایران دارد، انتظار همکاری نمی‌رود. با درنظر گرفتن تمامی این جوانب به این نتیجه می‌رسیم که در حوزه سرچشمه‌های خارجی عملا اقدام خاصی نمی‌توانیم انجام دهیم».
منشا داخلی را دریابیم
مسعود بربر درباره منشا داخلی ریزگردها می‌گوید:«زمانی که برای منشا خارجی ریزگردها نمی‌توانیم کاری انجام دهیم،حتی اگر یک درصد از ریزگردها منشا داخلی داشته باشد باید تمام تلاش‌مان را برای حل معضل داخلی انجام دهیم. جلگه خوزستان درگذشته به‌دلیل رودخانه‌های خروشان، تالاب‌های پرآب و پوشش گسترده گیاهی همانند یک فیلتر برای گرد و غبار عمل می‌کرد. اما با مدیریت غلط منابع آبی، سدسازی، انتقال آب و کشاورزی نادرست، موجب خشکی اراضی کشاورزی و تبدیل آن‌ها به کانون گرد و غبار شده‌ایم.
راه‌حل بلندمدت
راه‌حل بلندمدت منشا داخلی ریزگردها استفاده پایدار از منابع آبی، تامین حقابه زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌ها و مهم‌تر از آن جلوگیری از ایجاد هرگونه بار آبی جدید مانند سدسازی و انتقال آب از سرچشمه کارون و دز است. همچنین باید آب بخشی از پروژه‌های قبلی را نیز برای احیای تالاب‌ها و پوشش گیاهی رها کنیم.
راه‌حل کوتاه‌مدت
تا زمان اجرای روش‌های بلندمدت و بازدهی آنان باید به‌فکر راه‌حلی برای مردم خوزستان باشیم. انطباق، روش کوتاه مدتی برای حل معضل ریزگرده‌ها با منشا داخلی است. اسکیموها در قطب و ساکنان صحرای افریقا شرایطی به‌مراتب بدتر از مردم خوزستان را تجربه می‌کنند اما با انواع روش‌های انطباق توانسته‌اند به زندگی خود ادامه دهند. سبک زندگی مردم خوزستان باید تغییر پیدا کند. می‌شودساعت‌های کاری را با مساله ریزگردها تطبیق دهند تا در زمان بحران، مردم زمان کمتری در بیرون از منازل حضور داشته باشند. پوشش تمامی درزهای منازل، توزیع ماسک‌های مناسب و تغییر نوع تغذیه می‌تواند روش‌های برای انطباق خوزستانی‌ها با ریزگردها باشد.
