خطر جدی نشست زمین در کمین تهران

پدیده فرونشست زمین، پدیده ای است که در اثر آن، زمین نشست می کند و استحکام و پایداری خود را از دست می دهد. یکی از عوامل موثر در وقوع پدیده مخرب نشست زمین، استفاده از آب های زیرزمینی از طریق چاه های مجوز دار و بدون مجوز است.

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از عصرایران، پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی، بیش از 200 دشت کشور از جمله دشت تهران و دشت جهرم را با بحران مواجه کرده و بیشترین نشست زمین درکشور و شاید در جهان در  استان های تهران و فارس رخ داده است. در نتیجه جان تعداد بسیاری زیادی از هموطنان و شهروندان ایرانی، به خاطر فرونشست های شدید احتمالی زمین در خطر است.

در گفت و گو با حسین آخانی(استاد دانشگاه) که دکترای گیاه شناسی از دانشگاه مونیخ آلمان دارد و فعال محیط زیست است مسائل و موضوعات مرتبط با پدیده فرونشست زمین(Land Sabsidence)، بررسی شده است که آن را می خوانید.

*برخی کارشناسان اعتقاد دارند که ایران رکورد میزان فرونشست را شکسته است و ورامین تهران و شهر جهرم سالیانه 36 سانتی متر نشست زمین دارند. واقعا در کشورهای دیگر این میزان از فرونشست زمین وجود ندارد؟

-بر اساس مطالعاتی که با کمک اطلاعات ماهواری ای انجام شده است در خیلی از جاهای دنیا، فرونشست زمین را به دلیل برداشت بی رویّه منابع آبی داریم. البته من دقیقا اطلاعاتی در مورد این که ایران در صدر کشورهای دنیا در زمینه فرونشست زمین هست یا این که کمی فاصله دارد، ندارم. 

*اعلام شده که شهر نیومکزیکو پایتخت مکزیک 32 سانتی متر در سال فرونشست داشته است و ایران  با مقدار 36 سانتی متر فرونشست زمین، جلو افتاده است.

-روند برداشت آب در کشور ما یکی از بدترین مثال ها در دنیا است. به طوری که ما الان چیزی حدود 85 تا 90 درصد آب کشور خودمان را برداشت می کنیم. 

خطر جدی نشست زمین در کمین تهرانفرونشست زمین هم در تهران وجود دارد و هم در مشهد و رفسنجان و بوئین زهرا و هم جهرم و هم کبودرآهنگ همدان. همه اینها ثابت شده و با رقم های متفاوتی فرونشست زمین وجود دارد.

ما اگر ما روند برداشت بی رویّه از منابع آبی و دخالت بی رویّه در ساختار نظام منابع آبی کشور را تغییر ندهیم، هر لحظه احتمال آن وجود دارد فرونشست زمین در جایی از ایران اتفاق بیفتد.

* فرونشست زمین در مناطق جنوبی و جنوب غربی شهر تهران وجود دارد تا نزدیک رباط کریم. چرا کل این منطقه به صورت یکپارچه درگیر این مشکل است؟

- دشت هایی هست که بیشترین بهره برداری آب از آنها می شود. توسعه بی رویّه کشاورزی در این مناطق اتفاق افتاده است. بنابراین، فرونشست باید اتفاق بیفتد. به غیر از این هم نباید انتظار داشته باشیم.

*یکی از قطب های کشاورزی منطقه شهریار است. گفته می شود که سد کرج باعث شده آب رودخانه کرج به شهریار نرسد و کشاورزان از طریق حفر چاه به کشاورزی ادامه بدهند. حفر چاه تا چه حد می تواند در این قضیه موثر باشد؟

-رودخانه یک کارکرد در طبیعت دارد و میلیون ها سال نقش خود را به عنوان رگ های توزیع کننده به شکلی عادلانه، ایفا کرده است. در کشور خشکی مثل ایران که عمده بارندگی هم در فصل زمستان رخ می دهد، مهمترین منبع تغذیه کننده آب های زیرزمینی، رودخانه ها هستند.

یکی از تاثیرات نامطلوب تاسیس سد و بستن روخانه ها، کاهش آب های زیرزمینی و خشک شدن قنات ها است. در شهر اراک، سدهای بزرگ نداشتیم ولی سدهایی به بهانه آبخیزداری توسط ساززمان جنگل ها و مراتع تاسیس شده و عمدتا باعث ایجاد تشتک های تبخیر آب شده است.

این سدهای کوچک، نه تنها به بهبود آب های زیرزمینی کمک نکرده است، بلکه باعث خشک شدن مهمترین رودخانه اراک شده و نتیجه آن هم خشک شدن تالاب میقان است که در اراک قرار دارد. ما می توانیم چنین موردی را به سد کرج و بقیه سدهای کشور تعمیم بدهیم.

*یکی از دلایل وقوع فرونشست زمین، کمبود بارندگی است و یکی هم برداشت بی رویّه آب. اگر فرض کنیم برداشت بی رویّه آب وجود نداشته باشد آیا فرونشست به خاطر کمبود بارندگی همچنان اتفاق می افتد؟

- خشکسالی جزئی از ویژگی آب و هوایی ایران بوده و در چند هزار سال گذشته هم، این وضعیت وجود داشته و پدیده جدیدی نیست.

سیستم تامین آب در گذشته ایران، قنات بود. قنات هم برداشت اضافی از سفره آبی است. یک سیستم تنظیمی است که همیشه آب را برای ما حفظ می کند و به جای این که آب در پشت سدها تبخیر شود، قنات آب را در زیر زمین ذخیره می کند.

برای کشور خشکی مثل ایران که میزان تبخیر در آن بسیار بالا هست قنات امن ترین، ارزان ترین و بهترین روش است.

*پس مشکل عمده ناشی از برداشت بی رویّه آب است؟

-برداشت بی رویّه آب و احداث سدهای بی رویّه.

*شما آمار دقیق میزان فرونشست زمین در اروپا را دارید؟

- من الان آمار اروپا را ندارم ولی اروپا مشکلات جدی ما را ندارد. به دلیل این که میزان بارندگی در اروپا بالا است.

*آقای درویش مدیر کل دفتر آموزش سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده که اروپا 4 میلی متر در سال فرونشست دارد و این مقدار را بحرانی اعلام کرده است. همچنین او گفته که میزان فرو نشست در ایران 90 برابر اروپا است.

- طبق آمار چند سال پیش به طور متوسط 20 متر آب های زیرزمینی در ایران پایین رفته است. با این نشست زمین که ما در ایران داریم روند بسیار خطرناکی داریم.

ما باید سرمایه های عظیمی را که در پروژه های انتقال آب و سد سازی خرج می کنیم، در جهت توسعه پایدار و آموزش و کشاورزی ای که مصرف آب کمتر دارد یا در جهت ایجاد صنایعی که آب کمتر مصرف می کند، خرج کنیم.

*در تولید یک کیلو گندم مجموعا 1300 لیتر آب و سیب زمینی 250 لیتر آب نیاز است. اگر بخواهیم محصولی تولید شود که آب کمتر مصرف کند آیا کشاورز ما کشت سیب زمینی را به گندم ترجیح می دهد؟

-مشکل ما این است که گندم را یک کالای استراتژیک می دانیم. تلاش وزارت جهاد کشاورزی تا حالا این بوده است که کشت گندم را حمایت کند. اما کشور ما با تنوع آب و هوایی که دارد استعدادهای خیلی بهتری دارد.

ما با تغییراتی که در محصولات می دهیم ارزش افزوده بیشتری را می توانیم ایجاد کنیم و با تولید و فروش یک کیلو محصول گیاهان دارویی بمی توانیم چندین برابر آن را گندم وارد کشور کنیم.

همه اینها نیاز به مطالعه و پژوهش دارد. در کشور ما متاسفانه کل بودجه پژوهشی آن چهار دهم درصد تولید ناخالص داخلی است و حتی این بودجه هم به درستی توزیع نمی شود و به محققان داده نمی شود. در چنین حالتی، این که انتظار داشته باشیم دانشمندان این مملکت، راه های درستی را متناسب با وضعیت آب و هوایی و استعداد ایران پیدا کنند، انتظار بیهوده ای است.

*در داخل محدوده شهر تهران منطقه 18 بیشترین میزان نشست زمین را دارد که محدوده بین جاده قدیم و کرج و بزرگراه آزادگان است. در  منطقه 18 که کشاورزی وجود ندارد حفر ده ها چاه برای مصرف آب شهری در یافت آباد ، باعث می شود سطح آب های زیرزمینی پایین برود و مقدار فرونشست بیشتر شود؟

- در غرب تهران و بین تهران و کرج، توسعه سنگینی اتفاق افتاده است. در منطقه 22 تهران و در غرب تهران حجم بالای ساختمان سازی و توسعه صنعتی بسیار گسترده ای را می بینیم. 

ضمن این که توسعه کشاورزی هم در کرج و شهرک های کرج و غرب تهران به طور بسیار گسترده داشتیم.

مساله این است که منطقه 18 جزو دشت جنوب و غرب تهران است و آب این دشت از ارتفاعات البرز تامین می شود. این انتظار وجود دارد که خیلی از سفره های آب زیرزمینی با همدیگر در ارتباط باشند. برداشت آب از سفره های زیرزمینی برای مصرف شرب بوده است یا صنعت یا کشاورزی.

*به هر حال منطقه 18 حادّترین منطقه از لحاظ فرونشست در تهران اعلام شده و بعد مناطق 17 و 12 تهران بیشترین میزان فرونشست را دارند.

- ما باید دقیقا محاسبه کنیم که چقدر آب از زیر زمین تهران برداشته می شود، چقدر دارد مصرف می شود و چقدر از آب سدها استفاده می شود.

سازمان های دولتی باید این کار را انجام بدهند. البته سازمان های دولتی معمولا اطلاعات شفاف را در اختیار قرار نمی دهند. دولت می تواند به سازمان ها و نهادهای مستقل از دستگاه های دولتی و اجرایی ماموریت بدهد که این مسائل را مطالعه کنند.

*در برخی مناطق کشور کشاورزی کرده و مثلا در اطراف دریاچه ارومیه برای گذران زندگی و امرار معاش از چاه های بدون مجوز آب استفاده می کنند. راه سریع و جایگزین وجود ندارد؟

-وقتی درست یا غلط حقی را به فردی می دهید و این حق باعث می شود یک فرد زندگی خودش و تامین مایحتاج و درآمد خودش را بر اساس آن حق پایه گذاری کند، گرفتن این حق کار بسیار سختی است. 

 هر دولتی که حاکم است باید قوانین را به درستی رعایت کند. اگر ما در اجرای قوانین، چشمپوشی کنیم به منافع ملی کشورمان ظلم و خیانت کرده ایم.

وقتی چاه غیر مجاز تاسیس می کنند آن را نادیده می گیریم. کارمند ما با رشوه گرفتن از ماجرا چشمپوشی می کند، مدیر ما می گوید نمی خواهم با مردم درگیر شوم و نماینده مجلس ما به فکر رای جمع کردن است. 

 به همین دلیل یک نظام درآمدی در کشور شکل می گیرد که مبنای آن بر اساس کارهای غیر اصولی، غیر قانونی و حتی غیر اخلاقی است.

*برخی صاحب نظران گفته اند با این میزان فرونشست در تهران اگر یک زلزله 5 ریشتری در تهران اتفاق بیفتد خسارت یک زلزله 7 ریشتری را ایجاد می کند. آقای دکتر آخانی این وضعیت فرونشست زمین آیا خیلی بحرانی است و باید چاره اندیشی کرد یا احیانا به شدتی که گفته می شود بحرانی نیست؟

-فرونشست زمین، یکی از خطرناک ترین مراحل پایداری یک سرزمین است. وقتی ما در جای جای ایران، آثار فرونشست زمین را می بینیم یک خطر بسیار بزرگ در زیر زمین ایران ایجاد شده است که هر لحظه و با هر تلنگری ممکن است فرو بریزد.

این تلنگر می تواند زلزله باشد و می تواند حتی عملیات عمرانی ساده در داخل شهر باشد.

*یعنی مثل مترو؟

-بله، مثل مترو. وقتی جایی زیرش خالی شد در اثر فشار یا ضربه، هر لحظه می تواند بریزد. 

 به عنوان راهکار تاکید می کنم دولت باید به یک گروه متخصص و مستقل داخلی و بین المللی ماموریت بدهد تا یک گزارش ملی در مورد شرایط پایداری سرزمین در ایران تهیه کند. با این گزارش می توانیم عمق فاجعه را در کل ایران بدانیم و برای هر جایی نسخه مناسب آن در نظر گرفته شود.

این گزارش بعدا سندی شود که اسناد بالادستی مانند برنامه پنج ساله توسعه بر اساس آن تهیه شود.

*با توجه به این که وضعیت استان تهران و شهر جهرم از نظر شدت فرونشست زمین شدیدا بحرانی است و سالیانه فرونشست زیادی دارند راهکار کوتاه مدتی که از یک فاجعه و پیشامد ناگوار جلوگیری کند چه هست؟

-وزارت نیرو این موضوع را می داند و به همین دلیل برداشت آب از بسیاری از دشت های ایران را ممنوع اعلام کرده است.

 در کوتاه مدت هیچ چاره ای نداریم جز این که اعمال مدیریت جدی کنیم. در جایی که بحران جدی است نظارت باید جدی تر باشد. ما باید در جایی مدیریت خود را اعمال کنیم که میزان فرونشست زمین به 35 سانتی متر نرسیده است.

*الان که در ورامین تهران و جهرم به 36 سانتی فرونشست سالیانه داریم و در تهران هم مقدار نشست زمین زیاد است، اعمال مدیریت چه نتیجه ای دارد؟

-برای جایی که 36 سانتی متر فرونشست زمین دارد نمی توانیم کاری انجام بدهیم. چون نمی توانیم آب به زیر زمین تزریق کنیم. فقط می توانیم مدیریت کنیم که خسارت کمتری اتفاق بیفتد.

برای مبارزه با نشست زمین، راهکار اصلی باید این باشد که دوباره سرزمین را به حالت پایدار خود برگردانیم.

*برای امسال و سال های آینده که نزدیک است باید انتظار داشته باشیم اتفاقات ناگواری با این میزان فرونشست زمین رخ بدهد؟

-قطعا این اتفاق رخ خواهد داد. زنگ خطر آن مدت ها است که به صدا درآمده است. سرزمین ایران به دلیل بهره برداری بی رویّه از آب، شرایط بسیار آسیب پذیری دارد. ما نیاز داریم به این سرزمین تنفس بدهیم. 

متاسفانه اخیرا در زمان تصویب برنامه ششم توسعه، نمایندگان مجلس قانون تنفس جنگل های شما ایران را لغو کرده اند. یعنی باز اجازه می دهند جنگل ها که مهمترین روش طبیعی تغذیه آب است، برداشت شود و در حقیقت نابود شود.

وقتی هم یک مرتع بیش از 250 گوسفند ظرفیت ندارد و فقط برای 250 گوسفند مجوز صادر شده، حضور 1000 دام معنایش از بین رفتن پوشش گیاهی است. وقتی پوشش گیاهی از بین برود، آب نمی تواند در داخل زمین نفوذ کند.

دقیقا همان موقعی که گزارش دادند ساختمان پلاسکو ناامن است وظیفه شهرداری بود که این ساختمان را ببندد و جلوی فاجعه را بگیرد. واقعیت این است که ما مصلحت سنجی می کنیم.

در حال حاضر بزرگترین مشکل ما در ایران، قربانی شدن منافع ملی در مقابل منافع محلی است. متاسفانه ما نه فقط در مورد پلاسکو، بلکه در مورد جنگل هم مصلحت سنجی می کنیم. در مورد آب هم مصلحت سنجی می کنیم. در مورد تخریب منابع طبیعی هم مصلحت سنجی می کنیم. 

در حالی که قانون اساسی ما تخریب محیط زیست را ممنوع اعلام کرده است. تخریب محیط زیست باعث می شود این سرزمین در آینده غیر قابل سکونت شود.