۹ تهدید ثانویه فرونشست‌های تهران

طبق بررسی‌های از نتایج تحقیقاتی که از سوی سازمان زمین‌شناسی کشور، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و کمیسیون کشاورزی، آب و صنایع‌غذایی اتاق تهران در فواصل زمانی مختلف طی ماه‌های اخیر انجام شده است، مشخص می‌کند: اگرچه کل شهر تهران(هم مناطق شمالی و هم مناطق جنوبی) از ناحیه فروریزش‌ها با تهدید رو‌به‌رو هستند اما درحال حاضر 10 منطقه جنوبی شهر با سه ویژگی جمعیت زیاد، متراکم به لحاظ حجم تردد جمعیت در روز و حجم جمعیت ساکن در شب و همچنین حاوی ساختمان‌های به شدت فرسوده و مستعد تخریب با حداکثر ریسک ناشی از بروز پدیده فروریزش مواجه هستند. طوری که این ریسک مدفون که در ماه‌های اخیر منجر به تشکیل حفره‌های ناگهانی بزرگ با شعاع بیش از 10 متر در چند منطقه شهر شده 9تهدید زیرزمینی را ابتدا برای مناطق پرخطر و به تبع برای کل پایتخت به وجود آورده است.

بخش‌هایی از مناطق 9،10،11،12 و 15 و مناطق 16 تا 20 که محل سکونت 40 درصد جمعیت تهران هستند و سست‌ترین ساختمان‌ها را به لحاظ فرسودگی دارند از محل پدیده فروریزش(در صورت وقوع) با 9 تهدید ثانویه مواجه هستند.

در صورت فرونشست در این 10 منطقه تبعات بروز این پدیده به شکل تلفات گسترده انسانی، عارضه زیست محیطی، تخریب تاسیسات زیرزمینی، کاهش آب‌دهی چاه‌ها، کاهش ضریب ذخیره آبخوان‌ها، کاهش کیفیت منابع آب، اختلال در جابه‌جایی کالا و مسافر، بروز آتش سوزی گسترده و تخریب وسیع پل‌ها بروز پیدا می‌کند. به گزارش دنیای اقتصاد، بروز پدیده فروریزش و تبعات ناشی از آن از آنجا قابل توجه است که بخش‌هایی از مناطق 9،10،11،12 و 15 و مناطق 16 تا 20 کمتر از یک پنجم مساحت شهر تهران را تشکیل می‌دهند، بنابراین از یکسو کانون جمعیتی پایتخت هستند و از سوی دیگر مرکز مستعد فروریزش محسوب می‌شوند. علاوه بر این مناطق جنوبی، 6 شهرستان و اقع در حریم جنوب استان تهران نیز با حداکثر خطر فرونشست نسبت به 12‌منطقه شمالی، غربی و شرقی رو به رو هستند.

این موضوع در بررسی ابعاد حادثه 27 آذرماه فرونشست در خیابان مولوی در مقایسه با حادثه 11 شهریورماه فرونشست خیابان پیامبر به خوبی تایید می‌شود که میان تراکم جمعیت یا قدیمی بودن محله با شدت حادثه فرونشست رابطه مستقیم وجود دارد. طوری که حفره ایجاد شده در خیابان مولوی ناشی از فرونشست منجر به تخلیه ساکنان دو کوچه اطراف محل حادثه شد.در 10 منطقه پر ریسک به لحاظ خطر بروز فرونشست مطابق با آخرین برآورد سالنامه آماری شهرداری تهران که در سال 93 گردآوری شده است معادل سه میلیون و 137 هزار نفر جمعیت ساکن شب سکونت دارند که معادل 40 درصد کل جمعیت پایتخت را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که جمعیت روز مستقر در این مناطق به خاطر تمرکز مراکز شغلی پرجمعیت (از جمله بازار تهران) به مراتب بیش از جمعیت روز سایر مناطق شهر تهران است. در این میان عمده محله‌های واقع در محدوده بافت فرسوده تهران نیز در این 10 منطقه قرار دارند. بنابراین اگرچه مطابق یافته‌های سه نهاد تحقیقاتی کل پایتخت با درجات مختلف در معرض خطر فروریزش قرار دارند اما بروز این حادثه در 10 منطقه جنوبی شهر می‌تواند شدت آسیب و میزان خسارت ناشی از این خطر را به مراتب افزایش دهد.

امواج فرونشست‌های تهران که مطابق بررسی‌ها فعلا قابل پیش‌بینی نیست و هر لحظه احتمال وقوع آن وجود دارد از دو دسته عوامل طبیعی و انسانی نشات می‌گیرد. عامل طبیعی دخیل در بروز پدیده فروریزش در یافته‌های مراکز تحقیقاتی یاد شده، خشکسالی طبیعی و بلندمدت در استان است که «بدهی انباشته منابع آبی استان تهران به طبیعت» را افزایش داده و چون این بدهی ناشی از تخلیه سفره‌های زیرزمینی در بلندمدت شکل گرفته بنابراین در کوتاه‌مدت به واسطه بارش‌های مقطعی برطرف نخواهد شد.

عوامل انسانی ایجادکننده امواج فرونشست در تهران نیز شامل سه گروه می‌شود. گروه اول برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز آب و همچنین حفر چاه‌های غیرمجاز است که البته کارشناسان این موضوع را به نوعی پیامد خشکسالی عنوان می‌کنند. طبق آمار رسمی در حال حاضر در استان تهران 15 هزار و 982 حلقه چاه مجاز وجود دارد که در مقایسه با 196 هزار حلقه چاه مجاز در کشور مشخص می‌شود 8 درصد از چاه‌های آب سراسر کشور در استان تهران قرار دارد که از نظر کارشناسان به برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها (سفره‌های زیرزمینی) تعبیر می‌شود. در حال حاضر استان تهران رتبه ششم را بین 31 استان کشور از نظر بیشترین برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی دارا است.

با این حال گفته می‌شود تعداد چاه‌های غیرمجاز نیز رقم قابل توجه و نگران‌کننده‌ای است.

در کل کشور 150 هزار حلقه چاه غیرمجاز فعال است و در تهران برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی معادل 7/ 2 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده که با این هجوم در حال حاضر 20 تا 40 درصد نیاز آبی پایتخت در سه حوزه کشاورزی، آب شرب و فضای سبز به‌صورت مستقیم از سفره‌های آب زیرزمینی تامین و برداشت می‌شود. دومین عامل انسانی ایجادکننده فرونشست در شهر تهران فرسودگی لوله‌ها و تاسیسات شهری است که نشان می‌دهد در سال‌های اخیر عملیات ترمیم و نوسازی شبکه‌ها و لوله‌های آب به شکل کامل پیگیری نشده است. سومین عامل از گروه عوامل انسانی تاثیرگذار در بروز فرونشست‌ها به حفاری‌های مترو و سایر حفاری‌های پایتخت مربوط می‌شود که طبق مطالعات صورت گرفته نقش این عامل پررنگ‌تر از دو عامل اول است و در عین حال به راحتی امکان مهار خطر ناشی از این عامل در بروز فرونشست‌های شهری وجود دارد.

در این خصوص تحقیقات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی درباره ابعاد و جزئیات تاثیرگذاری عامل حفاری‌های مترو در فرونشست‌ها نشان می‌دهد: تحت تاثیر نقص در کارگاه‌های عمرانی زیر سطح تهران و عدم ملاحظات عمومی در حفاری‌ها، مناطق جنوبی و فرسوده پایتخت که با پنج ویژگی خاص به لحاظ جنس خاک روبه‌رو هستند، حفاری‌های مترو حادثه‌ساز شده و ریسک فرونشست ناشی از حفاری در تهران را افزایش داده است. باتوجه به احداث خطوط 6 و 7 مترو که از شمال و شمال غرب به جنوب پایتخت امتداد پیدا کرده اگرچه اوایل امسال دو حادثه در غرب تهران و در اطراف کارگاه‌های مترو اتفاق افتاد اما حادثه خیابان مولوی نشان داد پتانسیل ریزش با تحریک زمین از ناحیه حفاری در مناطق تاریخی و فرسوده تهران در بالاترین ریسک قرار دارد. ویژگی خاک و مشخصات زیرسطحی 10 منطقه مستعد فروریزش در جنوب تهران مشخص می‌کند: پنج ویژگی شامل اینکه مغار یا حفره‌های قدیمی در زیرسطح این مناطق بیش از سایر مناطق است، وجود قنوات و رگه‌های آب در زیر سطح این مناطق خطر فروریزش را بالا برده، در این مناطق چسبندگی کم خاک‌های زیرسطحی یک واقعیت است که در اثر ارتعاش حاصل از حفاری می‌تواند به ریزش زمین منجر شود، حجم خاک دستی در این مناطق بسیار زیاد است و ضمن آنکه ابنیه تاریخی مدفون در این مناطق (حمامی که در خیابان مولوی بعد از فرونشست زمین کشف شد) بیشتر است. همه این ویژگی‌ها احتمال فروریزش ناشی از افت سفره‌های زیرزمینی را در جنوب پایتخت نسبت به مناطق شمال افزایش داده است.

مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، «راه مهار مهم‌ترین عامل انسانی فرونشست‌ها در تهران» را در قالب دو توصیه فنی به مدیریت شهری تهران معرفی کرده است. توصیه اول آنکه حفاری تا عمق 25 متر به‌عنوان حفاری‌های حساس تلقی ‌شود به این معنی که در قسمت‌هایی از فعالیت‌های عمرانی مترو که عملیات حفاری در عمق کم انجام می‌شود پروژه با حداکثر اقدامات احتیاطی پیش رود. توصیه دوم آنکه باید قبل از هر نوع حفاری جدید در تهران ابتدا تحقیقات و مطالعه فنی در سطح فوقانی کارگاه‌های حفاری مترو (سطح مابین روی زمین و محل احداث مترو در زیرزمین) انجام شود.

سنجش خطر پدیده فرونشست

کارشناسان معتقدند: در صورتی که این توصیه‌ها برای مهار خطر فرونشست لحاظ نشود تبعات ناشی از بروز حادثه فرونشست در 10 منطقه جنوبی شهر و سپس سایر مناطق شهری به شکل 9 تهدید ثانویه بروز پیدا می‌کند. تهدید اولیه اینکه باعث تلفات انسانی گسترده خواهد شد. چراکه شدت و ابعاد تلفات به دلیل بالابودن میزان فرسودگی ساختمان‌ها و تراکم جمعیت زیاد در جنوب شهر نسبت به سایر مناطق شهر بیشتر است. همچنین یکی از مهم‌ترین تبعات بروز فرونشست در این 10 منطقه در حوزه زیست محیطی خواهد بود. فرونشست در مناطق جنوبی به دلیل وجود اراضی کشاورزی در حریم جنوبی پایتخت باعث از بین رفتن این اراضی و فضای سبز شهر تهران می‌شود و نهایتا تصفیه هوای پایتخت را کند و باعث بروز گردوغبار در هوای شهر خواهد شد.

تخریب تاسیسات زیرزمینی نیز از دیگر تبعات این پدیده برای شهر تهران محسوب می‌شود. تاسیسات زیرزمینی شامل خطوط اصلی و فرعی گاز، آب، فاضلاب و مترو با طول 5 هزار و 320 کیلومتر است که تخریب آن کل سرویس‌دهی خدمات در تهران را از مدار خارج می‌کند. کاهش آب‌دهی چاه‌ها، کاهش ضریب ذخیره آبخوان‌ها، کاهش کیفیت منابع آب نیز از دیگر تبعات بروز پدیده فرونشست برای مناطق جنوبی شهر است. اختلال در جابه‌جایی کالا و مسافر از تبعات دیگر این پدیده به ویژه در مناطق جنوبی شهر است. چراکه اصلی‌ترین محورهای جابه‌جایی کالا و مسافر (اتوبان قم، آزادراه ساوه، ایستگاه‌های راه‌آهن، 2 کیلومتر خط مترو در محدوده مرکزی تهران و همچنین فرودگاه) در این 10 منطقه جنوبی و پرخطر شهر قرار گرفته‌اند که به شدت از محل فرونشست با تهدید تخریب مواجه هستند.همچنین وجود مراکز مستعد اشتعال یا انفجار شامل 96 کیلومتر خط انتقال سوخت و انبارهای نفت و پالاشگاه و 66 جایگاه بنزین و گاز در 10 منطقه پرریسک از لحاظ بروز خطر فروریزش واقع شده‌اند. ضمن آنکه 21 دهنه پل از حدود 140 پل موجود در شهر تهران که محل تردد خودروهای شخصی و نیازمند بازسازی فوری اند در این 10 منطقه مستقر هستند. گزارش‌های مراکز مطالعاتی نشان می‌دهد که برخی از 21 پل مستقر در این مناطق با فرونشست‌های هشت ماه اخیر دچار ترک و شکاف شده‌اند. علاوه بر این کارشناسان با تکیه بر این موضوع که فرونشست از جمله مخاطرات زمین است که دارای حرکتی کند و بطئی بوده عقیده دارند که این عامل در بلندمدت آثار مخرب خود را نشان می‌دهد. ضمن آنکه بدترین شکل ممکن برای بروز تبعات و خسارت‌های ناشی از بروز پدیده فرونشست زمانی رخ خواهد داد که با زمین‌لرزه به‌صورت همزمان رخ دهد و می‌تواند خسارت و تلفاتی به مراتب بیشتر به وجود آورد. به تعبیر دیگر همزمانی رویداد زمین لرزه در اراضی در معرض فرونشست می‌تواند نتایج ناشی از رویداد یک زمین‌لرزه غیرمخرب یا نسبتا مخرب را به یک زلزله خسارت بار و پرتلفات تغییر داده و فاجعه انسانی به دنبال داشته باشد.