تهران؛ ایستاده تا فـرونشست

 هشدارهایی که در سال های اخیر با هر زمین لرزه و حتی این اواخر، فرونشست های پی در پی زمین در نقاط مختلف تهران، خبر از آن می داد که حادثه نزدیک است. پایتخت با هزار مشکل در ساختار شهرسازی خود، این سال‌ها تبعات خطر حوادث غیر مترقبه را بیش از پیش احساس می‌کند که اگر چاره ای برای آن نشود، فاجعه ای عظیم را رقم خواهد زد. همین چندی قبل بود که وقوع حادثه شهران نشان داد تهران آبستن اتفاقات وحشتناک است و در عین حال با وجود سازه های غیر استاندارد فراوان در سطح شهر و تراکم جمعیت بالا و وجود مغارهای فراوان در تهران و در سایه بی توجهی مسئولان و پنهان کاری و همچنین با وجود گسل های فراوان، این آمادگی را دارد که تنها با یک زلزله کوچک خسارت و کشتار وحشتناک را بر اثر خسارت های ثانویه زلزله به جا بگذارد و شاید مهیب ترین حادثه انسانی رخ دهد .کافیست تصور کنید حادثه شهران در صد نقطه از شهر رخ دهد به هیچ وجه امکان کنترل و مدیریت چنین بحرانی وجود ندارد. زلزله تهران کابوسی است که هم اینک از یادها رخت بر بسته است و در غفلت همگان است، گرچه هر لحظه ممکن است به وقوع بپیوندد و تا دیر نشده باید چاره ای اندیشید.

زنگ خطری برای همگان

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون ، شهر تهران با وسعت 730 کیلومتر مربع و به عنوان بزرگ‌ترین قطب جمعیتی در کل کشورمحسوب می‌شود و طبعا این رشد جمعیت، خدمات شهری همه جانبه ناظر به ابعاد مختلف را خواستار است. ساخت و سازهای فراوان،توسعه مترو و بزرگراه ها و شبکه های آبرسانی،گازو برق وغیره از خدماتی است که این افزایش جمعیت، مسئولان را مجاب به این مهم می کندکه خود منجر به مشکلات عدیده می شود و توجه جدی از سوی همگان را می طلبد.اما نکته درخور توجه، ایجاد فروچاله و مغار در پی برخی خدمات رسانی‌های ذکر شده به شهروندان در سطح شهر تهران بوده و آمارهای تکان دهنده می تواند زنگ خطری برای شهروندان و مسئولان باشد.

گسیختگی شریان‌های حیاتی

چندی پیش شهردار تهران از وجود 400 نقطه خطرپذیر همانند شهران در سطح شهرخبر داد و اظهار کرد :بخش عمده ای از این نقاط خطر پذیر به وجود مغارهایی برمی گردد که در زیر سطح تهران وجود دارد. علی بیت‌الهی رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه وشهرسازی نیز دراین باره گفته بود که آسیب دیدن راه‌های اصلی جاده‌ای و ریلی و ساختمان‌ها از جمله پیامدهای نشست زمین در تهران بوده و به عنوان نمونه برخی ترک‌های ایجاد شده روی ساختمان‌ها ناشی از همین مساله است. از سوی دیگر اگرچه فرسودگی تاسیسات شهری و لوله‌های آبرسانی و البته سبک حفاری های مختلفی که برای ایجاد شبکه‌های گاز، آب و غیره ایجاد می شود در دنیا منسوخ شده است می‌تواند عاملی برای فرونشست زمین باشد اما از سوی دیگر ، همین نشست‌ها می‌تواند لوله‌ها را از مسیر اصلی جابه‌جا کند؛ این اتفاق ممکن است در خصوص لوله‌های نفت و گاز هم بیفتد .با ادامه روند نشست در پایتخت، هر لحظه احتمال گسیختگی شریان‌های حیاتی وجود دارد. فرونشست زمین- مغار- رویدادی خاموش و آرام است ضمن اینکه منجر به تخریب اساسی تمام شریان های حیاتی می شودکه متعاقبا ساختمان ها،فرودگاه ها ،پالایشگاه ها،راه و راه‌آهن و تمامی شبکه های آب رسانی ،گاز و برق و غیره را ویران می کند و از بین می برد.

نکند زیرپای مردم خالی شود

محمد سالاری رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر تهران در این باره با اشاره به اینکه تهران به شدت در حوزه استاندارد ایمنی، مدیریت بحران و پدافند غیر عامل خطرپذیر است، می گوید: بخش قابل توجهی از آب شرب تهران یا آبیاری فضاهایی گسترده از طریق چاه های زیرزمینی در حال تامین است. از سوی دیگر به دلیل نبود شبکه فاضلاب زیر سطح تهران، چاه های جذبی فراوانی ایجاد شده است. وی با بیان اینکه با توسعه مترو و بزرگراه ها متوجه بسیاری از مغارها در زیرسطح تهران شده ایم می افزاید: نکند بسیاری از معابری که روزانه شهروندان در حال تردد در آن هستند فروبریزد و زیرپای مردم خالی شود. براساس بررسی‌های کارشناسان سازمان زمین‌شناسی، مناطق وسیعی از جنوب غرب تهران از جمله در مناطق 18،17 و 19 شهرداری و همچنین حدفاصل سه راه آذری تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آیت‌ا... سعیدی (جاده قدیم ساوه) با پدیده فرونشست مواجه هستند.

علاوه بر این، شیب‌دار شدن زمین بر اثر این فرونشست‌ها، آسیب‌پذیری اراضی جنوب شهر را در برابر سیل به شدت افزایش داده است.بر اساس گزارش‌های رسمی؛ سالانه 2 متر از سطح آب زیرزمینی 60 دشت اصلی در مرکز ایران افت می کند. با اینکه از سال 1347 تا 1382 به تعداد چاه‌های موجود در تهران به میزان زیادی افزوده شده، میزان تخلیه کاهش یافته که این مطلب نشانگر کاهش آب‌دهی چاه‌ها و قنات‌های منطقه به دلیل کاهش سطح سفره آب زیرزمینی است. براساس بررسی‌های صورت گرفته، ضخامت آبرفت در قسمت شمالی به بیش از 400 متر و در قسمت شمال‌غربی به حدود 300 متر و در بخش‌هایی از شمال، شرق، جنوب شرق و جنوب غرب دشت به دلیل بالا آمدگی سنگ کف، ضخامت آبرفت به کمتر از 25 متر نیز می‏‌رسد که نحوه گسترش و ضخامت رس در محدوده مطالعاتی، رابطه معنا‌داری با میزان فرونشست نشان می‌دهد. این در حالی است که متولیان ساخت و ساز نیز در پایتخت عملا زیرپای شهر را خالی کرده اند بسیاری از ساختمان ها و آپارتمان های تهران کیفیت ساخت پایینی دارند و از این رو به گفته کارشناسان،در صورت وقوع زلزله بسیار پر تلفات خواهد بود . از ۴۳‌نوع مخاطره طبیعی ریز و درشت در جهان، ۳۲ نوع آن در شهرهای مختلف ایران جاری است،که این موضوع نشان‌دهنده عدم استفاده از روش‌های مرسوم دنیا برای مقاوم‌سازی شهرها در برابر مخاطرات است.

تهران تاب مقاومت ندارد

در حالی که گفته می‌شود تهران در مجاورت سه گسل اصلی قرار دارد، تشدید فرونشست خاک در تهران طی ۱۰ سال اخیر حد مقاومت لرزه‌ای تهران را از ۶ ریشتر به 5/4 ریشتر کاهش داده است. در کلان شهر تهران تا کنون ۹ بار زلزله های بالای ۷ ریشتر به وقوع پیوسته و این شهر هم‌اکنون در بین شهرهای زلزله‌خیر جهان در رتبه ششم از نظر خطرپذیری قرار دارد. ۶درصد مساحت تهران و حومه و ۱ درصد مساحت این کلانشهر بر روی گسل زلزله است. همچنین مساحت کل پهنه‌های گسل در استان تهران ۸۰ کیلومتر مربع و در داخل شهر تهران ۴۷ کیلومتر مربع است. از سوی دیگر احتمال فعال شدن سه گسل “مشا”، “شمال تهران” و گسل “جنوب ری” وجود دارد. گسل “مشا” که حدود ۲۰۰ کیلومتر طول دارد از گسل های اساسی البرز مرکزی است که در شمال تهران قرار گرفته است.

گسل‌های جنوب و شمال ری نیز از شاخص‌ترین گسل‌ها در دشت های جنوبی تهران هستند و حدود ۲۰ کیلومتر طول دارند. خسارت های ناشی از فرونشست عمدتا ترمیم ناپذیر ،مخرب و پر هزینه است و به سختى مى توان آن‌ها را مهار کرد اما به عنوان راهکار دراز مدت چاره ای جز اصلاح روشهای مدیریت منابع آب وجود ندارد. همچنین به زعم کارشناسان سازمان زمین‌شناسی، کاهش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی به ویژه در مناطقی که با افت زیاد مواجه است، جلوگیری از برداشت شن و ماسه در مناطق بالادست و در داخل محدوده فرونشست به علت اثر منفی این برداشت‌ها ‌در تغذیه سفره آب زیرزمینی، تغییر الگوی کشت و استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری تحت فشار، قطره‌ا‌ی و بارانی، کشت گلخانه‌ا‌ی، عدم کشت محصولات غیر راهبردی یا استفاده از آب‌های تصفیه شده پساب‌های شهری برای آبیاری به منظور کاهش بهره‌برداری از آب زیرزمینی و تغییر الگوی مصرف آب در بخش صنعت و استفاده از چرخه های بسته آب، از راهکارهایی است که می‌توان برای کمک به کندتر کردن روند گسترش فرونشست‌ها به کار برد.