پشت صحنه ترافیک پایتخت

شورای شهر تهران روز گذشته رئیس پلیس راهور تهران بزرگ را دعوت کرده بود تا درباره آنچه که نمایندگان مردم تهران در پارلمان شهری «ترافیک بی‌سابقه پاییزی» عنوان کرده‌اند، توضیح دهد. اما طی گزارشی که پلیس ارائه کرد مشخص شد این ترافیک چندان بی‌سابقه نبوده و در سال‌های گذشته نیز چنین ترافیکی حاکم بوده اما از نگاه پلیس راهور امسال تحت‌تاثیر چهارعامل قدری تشدید شده است. به اعتقاد پلیس راهور علت نخست تشدید ترافیک را باید در عدم تناسب سیستم حمل‌ونقل عمومی و امکاناتی که برای تردد خودروهای شخصی ایجاد شده است، جست‌وجو کرد؛ به این معناکه استفاده از خودروی شخصی برای شهروندان سهل‌الوصول‌تر از دسترسی به حمل‌ونقل عمومی کارآمد است.

سکاندار پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ، علت دوم معضلات ترافیکی را به توقع بیش از اندازه از پلیس راهور در مدیریت ترافیک نسبت داد و این در حالی است که مدیریت ترافیک در ابرشهرهای جهان بر خلاف تهران، ابتدا با ابزار تنظیم مقررات و اصلاح رویه‌ها صورت می‌گیرد و در نهایت هرجایی که مساله قابل حل نبود، ماموریت به پلیس محول می‌شود. به گزارش دنیای اقتصاد، رشد جمعیت شهرهای اقماری در حومه تهران نیز سومین عامل تشدید ترافیک محسوب می‌شود به نحوی که بر اساس تحقیقات پلیس، 20 درصد از حجم ترافیک روزانه تهران ناشی از ورود خودروهای شخصی از شهرهای حومه به تهران است. چهارمین علت تشدید ترافیک پاییزی تهران نیز مربوط به کم‌اثر بودن ضوابط حداقلی موجود در کنترل ترافیک است.

همفکری پلیس و مجموعه مدیریت شهری برای مهار ترافیک تهران بهانه‌ای برای برگزاری جلسه دیروز شورای شهر تهران بود که طی آن هم اعضای شورای شهر از پلیس راهور انتقاد کردند و هم پلیس نواقص عملکرد مدیریت شهری را که موجب تشدید ترافیک شده است، به آنها گوشزد کرد. سردار محمدرضا مهماندار، رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ ترافیک تهران را به یک بیمار تشبیه کرد که با بیماری وخیمی دست به گریبان است و کوچک‌ترین عارضه جدیدی اعم از یک برف زمستانی، برپایی میهمانی 450 نفره در یکی از تالارهای شهر یا برگزاری یک نمایشگاه پر بازدید می‌تواند آن را به کما ببرد و رخداد ترافیکی کم‌سابقه‌ای شبیه ترافیک فلج‌کننده هفتم آذرماه تهران را رقم بزند.

مهماندار برای اینکه یک تصویر واقعی از وضعیت ترافیکی پایتخت ارائه کند، اظهار کرد: سطح خیابان‌ها و بزرگراه‌های تهران در ساعات پیک ترافیک صبحگاهی و شبانگاهی نه‌تنها اشباع شده که فراتر از آن لبریز هم شده است. برابر جدیدترین آمار که رئیس پلیس راهور تهران دیروز اعلام کرد، شمار خودروهای پلاک تهران چهار میلیون و 193 هزار دستگاه است. مهماندار جمعیت شهر تهران را نیز هشت میلیون و 900 هزار نفر عنوان کرد که بر این اساس سرانه خودرو در پایتخت به ازای هر 1000 نفر 471 دستگاه است. به این ترتیب سرانه خودرو در شهر تهران از بسیاری از شهرهای بزرگ آمریکایی و کشورهای منطقه پایین‌تر است. نشان می‌دهد این سرانه در آمریکا به ازای هر 1000 نفر 800 دستگاه خودرو و در کشورهای منطقه به ازای هر 1000 نفر 500 دستگاه خودرو است. اما آنچه موجب می‌شود در تهران با وجود سرانه پایین‌تر خودرو، شبکه معابر شریانی و بزرگراهی اشباع شود، حجم بسیار بالای سفر با خودروی شخصی است. به گفته مهماندار، در یک دهه گذشته با وجود رشد 5/ 2 برابری وسایل نقلیه شخصی در چرخه حمل‌ونقل پایتخت، تعداد وسایل نقلیه همگانی رشد محسوسی نداشته است به نحوی که سهم حمل‌ونقل عمومی از آمار 18 میلیون و 600 هزار سفر روزانه در پایتخت از50 درصد در 10سال گذشته به 60 درصد در سال 95 رسیده است. به بیان دیگر با وجود رشد 250 درصدی خودروهای شخصی، میزان استفاده از ناوگان حمل‌ونقل عمومی در تهران تنها 10 درصد افزایش یافته است.

سهم حومه از ترافیک تهران

برابر اطلاعات پلیس راهور تهران بزرگ، 20 درصد از حجم ترافیک روزانه پایتخت مربوط به تردد خودروهای شخصی ورودی از شهرهای اقماری و شهرستان‌های اطراف تهران است. این پدیده پیامد رشد جمعیت در شهرهای حومه تهران بدون پیش‌بینی مراکز شغلی در آن شهرها و ایجاد شبکه کارآمد حمل‌ونقل عمومی انبوه‌بر متصل‌کننده تهران و شهرهای حومه است که موجب شده آمدوشد روزانه ساکنان حومه به تهران با اهداف شغلی، عمدتا از طریق خودروهای شخصی انجام شود. سردار مهماندار روز گذشته به صراحت از آمار چهار برابری حجم خودروها نسبت به ظرفیت موجود شبکه معابر پایتخت سخن گفت. به بیان دیگر پلیس راهور اعتقاد دارد ظرف و مظروف در ترافیک تهران با یکدیگر همخوانی ندارد. به همین دلیل معابر شهر یک مرحله از اشباع فراتر رفته و از خودرو لبریز شده است. رئیس‌پلیس راهور تهران بزرگ با بیان این آمارها تلویحا از روند تولید و عرضه خودروهای جدید در تهران نیز انتقاد کرد و گفت: سالانه 300 هزار دستگاه خودرو به تهران وارد می‌شود که هیچ تناسبی با حجم شبکه معابر شریانی و بزرگراهی موجود تهران ندارد. البته پلیس اعتقاد ندارد که حرکت به سمت توسعه معابر می‌تواند معضل ترافیک پایتخت را حل کند، چراکه وضعیت شهرنشینی در این ابرشهر سر و شکلی پیدا کرده که حتی ساخت 10 بزرگراه جدید هم نمی‌تواند راهگشا باشد؛ ضمن اینکه احداث معابر جدید به جای تسهیل تردد می‌تواند به منزله تشویق به استفاده از خودروهای شخصی تلقی شود. تاکید پلیس به شورای شهر این بود که به جای ساخت بزرگراه و میدان دادن به تردد خودروهای شخصی در سطح شهر، روی سرمایه‌گذاری برای توسعه شبکه‌های عمومی با تاکید بر مترو و BRT تمرکز کند.

آمارهایی که روز گذشته پلیس راهور تهران بزرگ ارائه کرد، نشان می‌دهد تا چه اندازه خودروهای شخصی در تشدید ترافیک نقش دارند. به گفته مهماندار، خودروهای شخصی 40 درصد از سهم جابه‌جایی مسافران شهر تهران را برعهده ‌دارند و این در حالی است که در ساعت اوج ترافیک صبحگاهی و عصرگاهی، این گروه از خودروها 67 درصد معابر پایتخت را اشغال می‌کنند. این گزاره نشان می‌دهد سیستم حمل‌ونقل عمومی شهر تهران در ساعات پیک سفرهای درون‌شهری فاقد کارآمدی لازم بوده و موجب می‌شود مسافران ناگزیر از خودروهای شخصی برای جا‌به‌جایی در این ساعات استفاده کنند. شهروندان در ساعات پیک با ازدحام بسیار وسیع در ایستگاه‌های مترو، BRT و حتی خطوط تاکسی روبه‌رو هستند و از آنجاکه حمل‌ونقل عمومی پاسخگوی نیاز آنها نیست، ناچار هستند به استفاده از خودروی شخصی روی بیاورند. با این حال پلیس تاکید می‌کند که ترافیک کور و فلج‌کننده هفته‌های اخیر در تهران امری بی‌سابقه نیست و در سال‌های گذشته نیز رخ داده است اما حجم ترافیک رفته‌رفته و به‌صورت تصاعدی در حال افزایش است. رئیس ‌پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ همچنین از افزایش 27 درصدی تردد خودروهای شخصی در فصل زمستان خبر داد که بار ترافیک را افزایش داده است. در واقع برخی از شهروندان که در فصل گرم سال از حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند، به دنبال سرد شدن هوا خودروی شخصی را ترجیح می‌دهند.

مقررات ترافیکی کم‌اثر

رئیس‌پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ از کم‌اثر بودن ضوابط ترافیکی موجود نیز سخن گفت. پلیس اعتقاد دارد برخی از مقررات ترافیکی وضع شده در سال‌های اخیر به جای آنکه «علت ترافیک» را هدف قرار داده و به ساماندهی عبور و مرور خودروها و سبک‌سازی معابر شهری منجر شود، نسخه‌های کم‌اثری برای «معلول‌های ترافیک» محسوب می‌شود که این مقررات را تجویز می‌کنند. به‌عنوان مثال در حالی که آلودگی هوا در تهران معلول استفاده بی‌رویه و افراطی از خودروی شخصی است، طی سال‌های اخیر مدیریت شهری برای حل آلودگی هوا از طرح زوج‌وفرد استفاده کرد که نه تنها آلودگی هوا را کاهش نداد، بلکه باعث افزایش ترافیک در محله‌های مجاور محدوده اجرای طرح شد.همفکری مدیران شهری و پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ روز گذشته در جلسه شورای شهر تهران به منظور ریشه‌یابی ترافیک فلج‌کننده هفته‌های اخیر و نیز یافتن راه چاره برای حل گره ترافیکی روزمره بود. به اعتقاد پلیس، ترافیک سنگین تقریبا در تمام ایام سال در معابر تهران جاری است اما این روزها وخامت این بیماری به حدی است که یک بار کوچک ترافیکی به قفل شدن تهران می‌انجامد. کمااینکه مهماندار از ترافیک ناشی از برگزاری یک میهمانی 450 نفره در تالاری واقع در خیابان الهیه سخن گفت که موجب قفل شدن شبکه معابر اطراف این منطقه شده بود. این همفکری موجب شد چشم بسته مسوولان اداره شهر نسبت به دو راه حل تجربه شده کشورها برای تنظیم جریان ترافیک در خیابان‌ها باز شود. در این رابطه عبدالحسین مختاباد، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران در این جلسه از کنترل دستی چراغ‌های راهنمایی و رانندگی در چهارراه‌ها توسط عوامل انسانی پلیس که سبب ایجاد «ترافیک دست‌ساز» می‌شود، انتقاد کرد و گفت: در برخی چهارراه‌ها پلیس راهور از ریموت‌کنترل برای تنظیم چراغ استفاده می‌کند به این ترتیب گاه چراغ قرمزها 5/ 3 دقیقه طول می‌کشد؛ این در حالی است که در سایر کشورها حداکثر زمان چراغ قرمز 120 ثانیه است. مختاباد با تاکید بر اینکه در همه دنیا دانش‌آموزان مدارس ساعت 9 صبح به مدرسه می‌روند، گفت: در حال حاضر که اغلب مدارس سطح تهران در بعدازظهرها فعالیت آموزشی ندارند، می‌توان ساعت شروع به کار مدارس را 9 صبح اعلام کرد. وی همچنین ساعت شروع به کار مهدهای کودک در کشورهای دیگر را ساعت 10 صبح عنوان کرد و گفت: تغییر ساعت مدارس و مهدهای کودک می‌تواند راهکار مناسبی برای رفع مشکلات ترافیک شهر تهران باشد.

به این ترتیب راهکار پیشنهادی این عضو شورای شهر برای مهار ترافیک دردسرساز تهران، تنظیم ساعت و روزهای کار، تحصیل و تجارت است. در مقابل مهمترین راهکار پیشنهادی پلیس راهور برای حل معضل ترافیک تهران نیز اخذ عوارض تردد از خودروهای شخصی بود؛ ایده‌ای که در بسیاری از کشورهای دیگر در قالب «مالیات سوخت» و نظایر آن اجرا می‌شود. این دو راهکار که از سوی مدیریت شهری و پلیس مطرح شد می‌تواند برای علاج بیماری وخیم تهران مبنای عمل قرار گیرد.

اقبال شاکری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران نیز در این جلسه با انتقاد از اینکه حضور قدرتمندانه پلیس راهور در شهر در روزهای اخیر کمرنگ بوده و پلیس بیشتر حالت انفعالی داشته است، گفت: پلیس در زمان ترافیک تنها اقدام به پاسکاری ترافیک از معبر شلوغ به سایر مناطق می‌کند و همین روند ترافیک را به کل شهر تسری می‌دهد. این اقدام پلیس به نوعی از سر باز کردن مشکل ترافیک است. رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران خطاب به رئیس شورا با بیان اینکه بسیاری از مجوزهای ساخت مراکز تجاری جاذب سفر در کمیسیون ماده 5 و شورای عالی شهرسازی صادر می‌شود، گفت: این در حالی است که رئیس شورای شهر دخالتی در صدور این مجوزها ندارد وگرنه اجازه ساخت داده نمی‌شد.

رحمت‌الله حافظی، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران نیز از عجز پلیس در کنترل ترافیک گلایه‌مند بود و اعتقاد داشت در روزهای بارندگی و شرایط اضطرار، ماموران پلیس راهور از سطح معابر «محو» می‌شوند بنابراین باید در روزهایی که بارندگی رخ می‌دهد، حضور فیزیکی ماموران نیز افزایش یابد. وی معتقد است در تهران راهبرد صحیح مدیریت ترافیک که همان کنترل استفاده از خودروی شخصی است مغفول مانده و این فقط یک سوءتعبیر است که تراکم جمعیت و تعداد زیاد خودرو در تهران موجب تشدید ترافیک شده است. بررسی نیز نشان می‌دهد تهران بیست‌وپنجمین شهر پرتراکم جهان به لحاظ تراکم جمعیتی است اما در شهرهای بزرگ کشورهایی نظیر چین، ژاپن و آمریکا که تراکم جمیعت از تهران بیشتر است نیز معضلات ترافیکی تا این حد پررنگ نیست. علت آن را باید در اولویت دادن به توسعه حمل‌ونقل عمومی به جای توسعه شبکه معابر بزرگراهی در این شهرها نسبت داد و این در حالی است که در تهران حجم قابل توجهی از پروژه‌های عمران شهری معطوف به فراهم کردن عرصه برای تردد خودروهای شخصی به جای توسعه مترو و دیگر سامانه‌های حمل‌ونقل عمومی است.

10 راهکار پیشنهادی پلیس

سردار مهماندار در جلسه روز گذشته 10 راهکار اورژانسی نیز برای حل معضل ترافیک پایتخت پیشنهاد کرد که مهم‌ترین آنها اعمال محدودیت‌های جدید با تعریف رینگ مورد نیاز محدودیت (بدون مولفه جریمه)، تحت عناوینی مثل پرداخت عوارض بود. به اعتقاد پلیس این امر موجب حذف برچسب ناهنجاری ناشی از اعمال قانون به افراد می‌شود. بهبود وضعیت حمل و نقل عمومی با تسریع در افزایش تعداد واگن‌های مترو و افزایش تعداد اتوبوس‌های BRT، سازماندهی تردد وسایل نقلیه عمومی حمل بار بر اساس زمان و مکان، بازتنظیم زمان‌بندی بازگشایی و تعطیلی مراکز اداری، آموزشی و تجاری، تقویت نیروی انسانی و تجهیزات الکترونیکی و وسایل نقلیه پلیس، ارسال پیامک برخورد با تخلفات به مالک خودرو بلافاصله بعد از ثبت تخلف (با هدف بازدارندگی از تخلفات تشدیدکننده ترافیک)، اخذ پیوست ترافیکی قبل از احداث مجتمع‌های تجاری و جاذب سفر، نیاز به برخی اصلاحات هندسی و تغییر برخی از دوربرگردان‌ها از همسطح به غیرهمسطح، ساماندهی سیستم تاکسیرانی با ابزارهای کنترلی مانند GPS و در نهایت تعیین تکلیف نقاط جاذب سفر مثل مناطقی که میزبان مال‌های تجاری هستند به نحوی که از طریق مهار تردد خودروهای شخصی به وسیله تقویت ناوگان حمل و نقل عمومی از تشدید ترافیک این نقاط جلوگیری شود، راهکارهای دیگری بود که رئیس‌پلیس راهور تهران بزرگ دیروز پیشنهاد کرد.