کاربری اوین در سه راهی
مدیریت شهری تهران با گذشت دو سال از مجوز دولت برای تغییر کاربری زندان‌های داخل شهرها، هنوز نتوانسته بر سر نحوه انتقال زندان اوین به بیرون از پایتخت به تفاهم و جمع‌بندی با سازمان مربوط برسد.
دولت دو سال پیش به سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور اجازه داد: پس از تغییر کاربری نسبت به فروش زندان‌های قدیمی و اموال غیرمنقول مازاد خود یا واگذاری به پیمانکاران دولتی و غیردولتی و شهرداری‌ها به قیمت کارشناسی جهت اجرا و تکمیل طرح‌های مصوب نیمه‌تمام، تعمیر و تجهیز زندان‌ها، مراکز وابسته تجمیع یا خرید زمین و جابه‌جایی زندان‌ها از داخل شهرها اقدام کند.
در راستای عمل به این قانون هرچند اوایل تابستان امسال طرح تبدیل «اوین» به «پارک-موزه» از جانب مسوولان شهرداری مطرح شد، اما وسعت قابل توجه عرصه زندان(43 هکتار) از یکسو و شروط طرف مقابل از بابت نحوه انتقال و چگونگی تامین مکان جدید برپایی زندان از سوی دیگر تصمیم‌گیری نهایی را مشمول مرور زمان کرده است. به گزارش دنیای اقتصاد ، بررسی‌ها نشان می‌دهد آزاد‌سازی عرصه زندان اوین به نفع شهر تهران، در صورتی که کاربری جدید این زمین مطابق با نیاز حیاتی پایتخت در کمیسیون ماده پنج و شورای عالی شهرسازی تعریف و تصویب شود، می‌تواند بخشی از کسری شدید تهران به فضاهای تفرجگاهی و گردشگری را در مقابل ازدحام برج‌های تجاری، جبران کند.
به ویژه آنکه بررسی‌های اولیه از موقعیت قرارگیری اراضی زندان اوین حاکی از آن است که تمامی زمین 43 هکتاری این زندان در محدوده شهر تهران قرار ندارد؛ به این معنی که احتمالا بخشی از زمین زندان اوین بالاتر از ارتفاع 1800 متر قرار دارد که به معنای قرار داشتن بخشی از ملک در موقعیتی از شهر است که ساخت‌وساز در آن طبق ضوابط فرادستی ممنوع است، البته در حال حاضر زمین زندان اوین در سامانه طرح تفصیلی تهران در پهنه G323 قرار دارد. املاک واقع در این پهنه جزو پهنه سبز و باز و حفاظت ویژه محسوب می‌شود به این معنی که هر نوع فعالیت‌های ساختمانی و استفاده از این زمین باید براساس طرح ویژه مصوب کمیسیون ماده 5 و شورای‌عالی شهرسازی انجام شود. به این ترتیب از آنجا که طرح تفصیلی تهران ملاک عمل شهرداری برای صدور مجوز ساخت‌وساز روی تمام پلاک‌های موجود در پایتخت است ضوابط پهنه G323 نشان می‌دهد در حال حاضر و به‌صورت بالقوه کاربری زمین زندان اوین مشخص نیست؛ اما خصلت این پهنه ایجاب می‌کند هر نوع کاربری برای زندان اوین باید در چارچوب پروژه‌های گردشگری، تفریحی و پارک و فضای سبز باشد.
با این حال هنوز راه حل مشخصی که بتواند منافع و خواسته‌های دو طرف (قوه قضائیه و شهرداری تهران) را در جریان انتقال زندان اوین تامین کند طراحی نشده است. در عین حال بررسی‌ها درباره تجربه شهرهای بزرگ جهان در زمینه نحوه برخورد با زندان‌های قدیمی و حتی ساخت زندان جدید در شهر نشان می‌دهد: مدیریت شهری تهران برای تعیین تکلیف محدوده زندان اوین سه راه پیش رو دارد که متناسب با شرایط مذاکره و خواسته‌های طرف مقابل می‌تواند بهترین گزینه را انتخاب کند. در دنیا دولت‌های محلی برخی شهرهای بزرگ از جمله لندن و پاریس، کاربری تعدادی از زندان‌های قدیمی را تثبیت کرده‌اند. البته در این شهرها سرانه فضاهای سبز و مراکز گردشگری سبز و باز در سطح بالایی قرار دارد و شهر از این بابت کمبود خدمات ندارد.
برخی دیگر از کشورها نه تنها زندان‌های قدیمی را به بیرون از شهرهای اصلی منتقل کرده‌اند که محل ساخت زندان جدید را مناطق کمتر توسعه یافته حومه برگزیده‌اند. در این کشورها از جمله آمریکا، با انتقال زندان‌ها به حومه، کسب و کارهای شهری و شغل‌های نیازمند نیروی کار در شهرهای محل پذیرش زندان، در کوتاه‌مدت و میان‌مدت رونق پیدا کرده است البته در عین حال نیروی کار بومی در بلند مدت با کمبود ظرفیت شغلی در برخی مشاغل رو‌به‌رو شده است.
تجربه سوم دنیا در موضوع «زندان‌های قدیمی درون شهرها» به کشورهای هلند و سوئیس مربوط است که با ابتکار عمل دولت محلی، به‌صورت «تبدیل مجازات حبس به خدمت در شهرداری» پیاده شده است. در قالب این تجربه، زندان‌های داخل شهرهای بزرگ بدون آنکه جابه‌جا شوند در خدمت شهر قرار می‌گیرند، به‌طوری که بخشی از زندانیان دوران حبس خود را در قالب کارگران خدمات شهری در شهرداری می‌گذرانند و از این طریق از ظرفیت زندان در شهرداری به نوعی استفاده موثر می‌شود. به تعبیر دیگر جنس مجازات‌های نیازمند حبس از طریق به‌کارگیری زندانیان در امور خدمات شهری و نظافت شهر تغییر می‌کند.
الگوبرداری از تجربه جهانی
در حالی که در ایران بحث بر سر ساخت و انتقال زندان‌ها به خارج از کلان‌شهرها از جمله تهران مطرح است، آمریکا تجربه‌ای 20 ساله از این موضوع را مورد بررسی قرار داده و متوجه شده است که ساخت زندان در مناطق خارج از شهر و استقرار آنها در مناطق کم‌جمعیت با دو بازتاب متفاوت عواقب جبران‌ناپذیری برای این مناطق کم‌جمعیت خواهد داشت. پنج کشور آمریکا، چین، روسیه، برزیل و هند بیشترین جمعیت زندانی‌ها در جهان را دارند که در نتیجه بیشترین تعداد زندان‌ها نیز در این کشورهاست. در آمریکا تا سال 2001 به زندان‌ها به‌عنوان یک صنعت احیاکننده مناطق غیرشهری نگاه می‌شد، اما پس از ساخت زندان‌ها مشکلات زیادی برای این مناطق ایجاد شد.
ساخت زندان‌ها در خارج از شهر در آمریکا از سال 1980 شروع شد و تا آن زمان تنها 36درصد از زندان‌ها در مناطق غیر شهری ساخته شده‌بودند. اما امروزه بیشتر زندان‌ها در خارج از شهر و در مناطق روستایی هستند، در حالی که 90 درصد زندانیان شهری هستند. همچنین زندان‌های مخوفی مانند سن کوئنتین یا زندان‌های رایکرآیلند و آلکاتراز در جزیره‌هایی به‌صورت مجموعه زندان‌هایی بیرون از شهر برای مجازات‌های طولانی مدت یا سنگین مانند حبس ابد یا اعدام ساخته شدند که به دلیل دور بودن بیش از حدشان از محیطهای شهری ورسیدگی‌های ناکافی تعطیل شده‌اند یا به سمت تعطیل شدن می‌روند. اما دلیل اصلی اینکه آمریکا در سال 1980 تصمیم گرفت زندان‌هایش را در خارج از شهر بسازد، زنده کردن محیطهای روستایی بود که حدود بیست سال بعد عواقب منفی این تصمیم آشکار شد.
براساس مطالعات انجام شده در آمریکا، از سال 1990 تا 1999 هر پانزده روز، یک زندان در مناطق روستایی آمریکا ساخته می‌شد. تاثیر این زندان‌ها بر توسعه اقتصادی این مناطق غیرقابل انکار بود و روستاهای زیادی که در حال تخریب بودند با ساختن زندان دوباره زنده شدند. در واقع زندانی‌ها وسیله‌ای برای رشد صنعت محسوب می‌شدند و روستاهایی که کمبود کشاورز، معدن‌کار و چوبکار داشتند با بهره‌گیری از زندانی‌ها به‌عنوان نیروی کار، شروع به تولید دوباره کردند. زندان‌ها همچنین شغل‌های جدیدی را در روستاها پایه‌گذاری کردند. اما این ماجرا باعث ایجاد وابستگی حیات روستاها به زندان‌ها و تولید جرم شد. همچنین جامعه روستایی نیز مورد خطر قرار گرفت و عواقب جبران ناپذیری برای این مناطق ایجاد کردند. دولت‌های محلی که گاهی خودشان درخواست ساخت زندان را صادر کرده بودند و بودجه زیادی را به امید برگشت چندبرابر آن، صرف ساخت زندان کرده بودند نه تنها بودجه‌شان بازنگشت، بلکه بر مخارج‌شان برای رفع مشکلاتی که به وجود آمده بودند نیز افزوده شد. دولت‌ها و قانون‌گذاران به این نتیجه رسیدند که سرمایه‌گذاری بیش از حد برای ساخت زندان، مانند ریختن پول در سوراخ موش است و بهتر است آن بودجه صرف آموزش و پرورش و گردشگری شود.
به اعتقاد اقتصاد‌دانانی که این مساله را در آمریکا بررسی کردند، انتقال زندان‌ها به مناطق محلی باعث محدود شدن ارتباطات اقتصادی منطقه می‌شوند و از ارتباط بیشتر آن منطقه با کسب و کارهای بزرگ‌تری مانند خودروسازی جلوگیری می‌کند. همچنین وجود زندان در یک منطقه کوچک باعث از بین رفتن خرده‌فروشی‌ها در آن منطقه می‌شود؛ زیرا زندان‌ها کسب‌وکارهای در مقیاس بزرگ همچون فروشگا‌ه‌ها و رستوران‌های زنجیره‌ای را به خود جذب می‌کنند و آنها به سمت این مناطق هجوم می‌آورند که این شکل از رواج کسب وکار برای روستاییان هیچ سودی ندارد و تمام سود این مجمو‌عه‌های زنجیره‌ای در درون همان شبکه باقی می‌ماند و درواقع منفعتی برای پیشرفت اقتصادی مناطق کوچک در طولانی مدت ندارد.
ساخت زندان در مناطق خارج از شهر اگرچه می‌تواند با آوردن جمعیت زیادی به این مناطق باعث رونق ساخت و ساز شود اما اغلب کارمندان زندان و زندانیان بعد اتمام دوره مجازاتشان ترجیح می‌دهند که به شهرها بازگردند که این خود ایجاد بحرانی دو طرفه برای شهرها و مناطق خارج از شهر می‌کند. ساخت زندان در مناطق خارج از شهر باعث ایجاد شرایط سختی برای سالمندان و فقیران می‌شود. زیرا با ساخت یک ساختمان دولتی قیمت اجاره و زمین، بالا می‌رود اما بعد از آنکه تعداد واقعی کارمندان محلی و صاحبخانه‌های وابسته به سازمان مشخص می‌شود، قیمت‌ها به‌طور ناگهانی افت پیدا می‌کنند. بعد از افت قیمت‌ها معمولا صاحبخانه‌ها اجاره بها را کاهش نمی‌دهند و این جریان باعث ایجاد فشار مضاعفی بر اقشار کم‌توان جامعه می‌شود.
این جریان در سال 1989 در شهرستان کوچک «کرس سنت سیتی» در ایالت کالیفرنیا اتفاق افتاد. زمانی که زندان ایالتی در این شهرستان ساخته‌شد و باعث افزایش و کاهش قیمت‌ها در مدت زمان کوتاهی شد که در نتیجه به جامعه آسیب رساند. مشکل دیگری که در نتیجه ساخت یک زندان در شهرستان‌ها پیش می‌آید، جایگزین شدن زندانیان به‌عنوان کارگر ارزان‌تر به جای مردم محلی است. در واقع به این مناطق نیروی کار ارزانی اضافه می‌شود که کارهای خدماتی در مکان‌هایی مانند کلیساها، بیمارستان‌ها و کتابخانه‌ها را با هزینه بسیارکمتر برای دولت انجام می‌دهند و ارتباطشان با جامعه نیز قطع نمی‌شود. این جریان باعث ایجاد رقابت بین نیروی کار خارج و داخل زندان می‌شود. در نتیجه با گذشت زمان و کنار گذاشتن نیروهای محلی توسط دولت، آن جامعه را فقیرتر می‌کند. اما به رغم همه این مشکلات، هنوز محل ساخت زندان‌ها در عمده شهرهای بزرگ مناطق خارج از شهر است.
اثرات مثبت کاهش زندان‌ها
بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که ساخت زندان و زندانی کردن افراد در این ساختمان‌ها، نمی‌تواند باعث رشد و تادیبشان شود و جز ایجاد شکاف بین زندانی‌ها و جامعه و مشکلات روانی برای افراد، فایده‌ای نخواهد داشت، در نتیجه مجازات‌های جایگزینی را به جای ماندن در زندان تعیین می‌کنند. در شهرهایی که هر ساله براساس آمار جزو بهترین شهرهای دنیا برای زندگی محسوب می‌شوند، سعی شده تا ساخت زندان‌ها را متوقف کنند و با تغییر مجازات‌هایی که نیاز به حبس دارند از تعداد زندانیان بکاهند.
با این حرکت جدید نه تنها تعداد جرم کاهش پیدا می‌کند، بلکه بودجه بیشتری برای مصارف سودمندتری مانند تحصیل باقی می‌ماند که در آینده یک کشور نقش پررنگ‌تری دارد. کشورهایی مانند هلند و سوئیس به دلیل کاهش جمعیت زندانی‌ها در حال تعطیل کردن زندان‌هایشان هستند. این دولت‌ها با کاهش طول مدت زندانی بودن افراد و جایگزین کردن مجازات‌های دیگر همچون نظافت رایگان معابر عمومی باعث کاهش وقوع جرم در کشورشان شده‌اند. بعد از اجرایی شدن این تصمیم، آمار جرم و جنایت در هلند هرساله به‌طور میانگین 9/ 0 درصد کاهش پیدا کرده‌است. در سال 2014 نیز 19 زندان در این کشور تعطیل شدند و دولت هلند به تازگی اعلام کرده است که 5زندان دیگر نیز تعطیل خواهد شد، زیرا هزینه تعمیر و نگهداری از زندان‌ها بسیار بالاست و ترجیح می‌دهند برای کاهش آمار جرم هزینه کنند، تا به زندان‌ها رسیدگی کنند.در سوئیس نیز به دلیل تاثیر منفی زندان روی افرادجامعه، طول مدت حبس را کاهش داده‌اند و به همین ترتیب آمار جرم و جنایت در سوئیس از سال 2011 تا 2012 حدود 6درصد کاهش پیدا کرد و باعث تعطیل شدن چند زندان شد.
