نظام آماری خصوصی شدنی نیست

 یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های آماری در کشور ما این است که عده ای از اطلاعات آماری بانک مرکزی و برخی دیگر از آمارهای مرکز آمار استفاده می‌کنند. بالاخره کدام یک از این مراکز بزرگ مرجع رسمی ارائه آمار هستند؟

بر اساس قانون برنامه پنجم توسعه اطلاعات آماری مرکز آمار ایران باید مورد استناد قرار گیرد. ماده پنجاه و چهارم بند الف می‌گوید مرکز آمار ایران مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی کشور است. در بند ب نیز می‌گوید مرکز آمار ایران حداکثر ظرف سال اول برنامه با همکاری دستگاه‌های اجرایی نسبت به تهیه برنامه ملی آماری کشور مبتنی بر فناوری‌های نوین با رعایت استانداردها و ضوابط تولید و انتشار آمارهای رسمی، استقرار نظام آمارهای ثبتی و استقرار و تغذیه مستمر پایگاه اطلاعات آماری کشور اقدام کند. این برنامه با پیشنهاد مرکز آمار ایران و تصویب شورای عالی آمار برای دستگاه‌های اجرایی لازم‌الاجراست. تفاوت‌هایی که بین آمارهای بانک مرکزی و مرکز آمار وجود دارد، تفاوت‌های موجه است. یعنی هر دو مرکز از الگوهای سازمان‌های بین‌المللی تبعیت می‌کنند. فرض کنید اگر حساب‌های ملی را از سازمان ‌ملل تهیه کنید مختصر تفاوتی با کشورهای اروپایی دارد. این به آن معنا نیست که از لحاظ بنیاد آماری اشتباه حساب می‌شود، بلکه به لحاظ قراردادهایی که دارند متفاوت عمل می‌کنند. به عنوان مثال، جدول‌های داده - ستانده مرکز آمار با بانک مرکزی مختصر تفاوتی دارند که موجه هستند و هیچ مساله‌ای وجود ندارد. هر کدام از دو مرکز کتاب‌هایی منتشر کرده‌اند و راه و روش محاسبه آمارها را در آنها توضیح داده‌اند و هیچ شبهه‌ای وجود ندارد. اصلا موضوع غلط و درست بودن آمار مطرح نیست و هر دو سازمان به درستی آمارها را ارائه می‌دهند، اما از الگوهای متفاوتی تبعیت می‌کنند.

 برخی کارشناسان اعلام می‌کنند که بانک مرکزی به دلیل اینکه باید آمارهای خود را در اختیار بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول قرار دهد رسمی‌تر و قابل استنادتر است. چه تفاوت‌هایی در نمونه‌گیری‌ و الگوها بین مرکز آمار و بانک مرکزی وجود دارد؟

به عنوان مثال تراز پرداخت‌ها و نمونه‌های این چنینی مخصوص بانک مرکزی است و اگر مرکز آمار هم بخواهد آمارهای مربوط به تراز پرداخت‌ها را منتشر کند از بانک مرکزی نقل می‌کند.

 به نظر می‌رسد روش نمونه‌گیری بانک مرکزی و مرکز آمار باعث ایجاد آمارهای موازی شده است. شما این موضوع را چطور ارزیابی می‌کنید؟

روش نمونه‌گیری از این جهت حائز اهمیت است که بانک مرکزی فقط از شهرها آمارگیری می‌کند، اما مرکز آمار از روستاها و شهرستان‌ها نیز آمار تهیه می‌کنند. البته ممکن است بعضی اوقات تغییرات اندکی به وجود آید که این موضوع هم طبیعی است. به عبارت دیگر آمارهایی که ارائه می‌شود نسبت به هزینه‌های زندگی حساب می‌شود که ممکن است این ضرایب در اثر گذشت زمان تغییر کند. فرض کنید شاخص مسکن ضریب مشخصی دارد که نقش مهمی در هزینه‌های زندگی ایفا می‌کند. هر یک از شاخص‌های اقتصادی چنین ضرایبی دارند. به عنوان مثال، یک مرکز آمارها را به صورت تصادفی محض به دست می‌آورد، دیگری از روش طبقه‌بندی استفاده می‌کند. در نتیجه این دو روش موجه و علمی هستند، اما ممکن است تفاوت داشته باشند. در محاسبات نیز حتی اگر با تعاریف و روش‌های یکسان عمل کنید، حتما اختلاف عوام را مشاهده می‌کنید. از این جهت بانک مرکزی قابل‌ استنادتر است که از سال ۱۳۴۱ آغاز به کار آمارگیری کرده است و به این دلیل تجربه زیادی در نتیجه‌گیری‌های آماری دارد. مرکز آمار با تاخیر چند ساله شروع به آمار گیری کرد، اما به لحاظ قانونی وظیفه دارد که آمارها را تهیه کند.

 موضوعی که درباره آمار‌های مرکز آمار مورد توجه قرار می‌گیرد، تاخیر در ارائه آمارهای رسمی است. به عنوان مثال، مرکز آمار، آمارهای مربوط به تورم را با تاخیر به وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها ارائه می‌دهد. نظر شما در این باره چیست؟

البته رقابتی که میان این دو مرکز وجود دارد مثبت ارزیابی می‌شود. همچنین مرکز آمار در سال ۱۳۹۴ نرخ رشد اقتصادی را ارائه داده است، اما بانک مرکزی نتوانسته چنین آماری ارائه دهد.

 برخی کارشناسان و تعدادی از نمایندگان مجلس با توجه به اختلاف نظر‌هایی که میان بانک مرکزی و مرکز آمار وجود دارد، می‌گویند آمار در ایران شکست خورده است. به نظر شما آمار در ایران کارکرد خود را از دست داده است؟

به هیچ وجه اینطور نیست. اگر شخصی تمایلی به دنبال کردن آمارها ندارد می‌تواند آمار را مشاهده نکند. نمی‌توانیم بگوییم آمار در ایران شکست خورده است. آمار در هیچ جای دنیا شکست نمی‌خورد و نخواهد خورد. هم اکنون و در سال‌های اخیر مراکز آماری پیشرفته‌تر از گذشته به فعالیت خود ادامه می‌دهند. البته بهتر از وضعیت موجود می‌توانند عمل کنند، اما تا به امروز هم مراکز آماری کشورمان به خوبی کار کرده اند.

 عده ای معتقدند باید مراکز آماری و ارائه آمارهای رسمی کشور را به بخش خصوصی واگذار کنیم. شما فکر می‌کنید اگر بخش خصوصی به این مقوله ورود کند مشکلات برطرف می‌شود؟

بخش خصوصی به هیچ عنوان نباید حداقل در این موضوع ورود کند. کسانی هم که می‌گویند بخش خصوصی باید مراکز آماری را در دست بگیرد چرند می‌گویند! به این دلیل که هیچ جای دنیا بخش خصوصی مسئولیت ارائه آمار را برعهده ندارد. به عنوان مثال، در فرانسه و کانادا دیده‌ام سازمانی دولتی مسئولیت ارائه آمار را برعهده دارد. بسیاری از سازمان‌ها و نهادها که در دولت وجود دارند و اقدامات بی‌خودی انجام می‌دهند و باید به بخش خصوصی واگذار شوند، دولتی مانده اند. آنگاه ما مراکز آماری را به بخش خصوصی واگذار کنیم؟ البته اگر پژوهشگران بخش خصوصی تمایل به ارائه آمار داشتند مشکلی ندارند، اما سندیتی ندارد تا بتوانیم در دستورالعمل‌ها و برنامه‌ریزی‌های کشور از آنها استفاده کنیم.

 باتوجه به تمام مواردی که به آنها اشاره داشتید، آیا با یک مرکز آمار جدید و ادغام دو مرکز کنونی موافقید؟

در حال حاضر دو مرکز آمار و بانک مرکزی وجود دارند. ابتدا این دو مرکز را اصلاح کنیم، سپس به فکر راه‌اندازی مرکزی جدید باشیم؛ به دلیل اینکه اگر یک مرکز جدید تاسیسی کنیم، مبتدی است و زمان زیادی باید صرف کنیم تا به دو مرکز آمار کنونی برسند. خود مرکز آمار و بانک مرکزی هم می‌دانند باید فعالیت‌های خود را ساماندهی کنند و عملکرد خود را بهبود ببخشند و نیازی به مرکز آمار جدید نیست. ما باید به فکر این باشیم که نمونه‌های مرکز آمار و بانک مرکزی را بیشتر و پیشرفته‌تر کنیم و واحدهای آمارگیری را افزایش دهیم. راه‌اندازی یک مرکز آمار جدید و ادغام دو مرکز آمار کنونی فقط هزینه سازی بیهوده برای ما به همراه دارد.