تغییراقلیم ظرفیت‌جمعیت ایران را به ۵۸میلیون نفر می‌رساند؟

 بدون شک اساسی ترین ماده روی زمین آب است، بدون آب حیات روی کره زمین معنایی ندارد؛ انسان بدون آب بیش از سه روز زنده نمی ماند و حتی مقاوم ترین حیوانات هم بعد از مدتی بدون آب جان خود را از دست می دهند.

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از خبرآنلاین، اما نحوه زندگی انسان شاید آب را از روی کره زمین از بین ببرد و انسان خود منجر به نابودی خودش بشود، استیون هاوکینگ یکی از معروفترین دانشمندان تاریخ می گوید: «ما در خطر از بین بردن خودمان با حرص و حماقت خودمان هستیم، ما نمی توانیم در زمینی کوچک، آلوده و پرجمعیت به روند نگاه کردن به خودمان ادامه دهیم.»

از اولین روزهایی که انسان، تمدن را تشکیل داد، روش های مختلفی برای دسترسی به آب ایجاد شد، اما هم اکنون جمعیت جهان 7.4 میلیارد نفر شده است و دسترسی به آب در بسیاری از کشورها که اقلیمی خشک دارند سخت تر شده است، ایران هم در میان کشورهایی است که شرایط خطرناکی در زمینه آب دارد.

جمعیت ایران در حال افزایش است و میزان آب تجدیدپذیر ایران به سرعت در حال کاهش است، اما با این منابع آبی ایران ظرفیت چه جمعیتی را دارد و آیا اصلا جمعیت ایران به آن میزان می رسد؟

تحقیقی که در سال 1992 به نام "جمعیت و منابع آب: یک تعادل ظریف" انجام شد نشان می دهد که اگر سرانه مصرف آب تجدیدپذیر در هر سال در کشوری کمتر از 1700 مترمکعب باشد آن کشور دچار بحران آب است و این بحران زنگ خطری برای آن کشور است که افزایش جمعیت در آن می تواند منجر به اتفاقات خطرناکی باشد.

اما اگر این میزان به کمتر از 1000 متر مکعب برسد، شرایط بسیار جدی می شود؛ در آن صورت در کشوری که این اتفاق در آن رخ می‌دهد بحران های اقتصادی شدید و فجایاع محیط زیستی زیادی رخ می دهد و کمیابی آب اتفاق می‌افتد. سرانه کمتر از 500 متر مکعب کشور را وارد "کم یابی مطلق" آب می کند. بر اساس این تحقیق اگر جمعیت ایران به 90 میلیون نفر برسد بحران های شدیدی در ایران به وجود می آید، اما وضعیت منابع آبی ایران چگونه است؟ و آیا جمعیت ایران به 90 میلیون نفر می رسد؟

منابع آب تجدیدپذیر در ایران

تقریبا همه متخصصان بر این باورند که ایران در یک بحران آبی است، حتی خوشبین ترین آن ها هم کم آبی در ایران را رد نمی کنند. مطالعاتی در سال 2013 ایران را به عنوان بیست و چهارمین کشوری که تحت فشار منابع آبی است معرفی کرد. 7 استان از 32 استان کشور با شرایط کمبود آب مواجه هستند، 13 استان در شرایط بحرانی قرار دارند و هیچ یک از استان ها حتی استان های حاشیه دریای خزر از منابع آب کافی بهره نمی برند.

منابع آب تجدیدپذیر طبیعی مقدار کل منابع آب یک کشور (منابع داخلی و خارجی)، هر دو آب های سطحی و زیرزمینی، است که از طریق چرخه آب تولید می شود.

میزان منابع آب تجدیدپذیر در ایران در چند دهه گذشته از 130 میلیارد متر مکعب به 88 میلیارد متر مکعب رسیده است و به گفته رئیس مرکز تحقیقات شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در خوشبینانه ترین حالت، سرانه مصرف آب در ایران روزانه حدود 204 لیتر است.

وضعیت مصرف آب ایران در مقایسه با اکثر کشورهایی اروپایی مانند اسپانیا (200 لیتر در روز)، پرتغال (194 لیتر در روز)، یونان (175 لیتر در روز)، سوئد (164 لیتر در روز)، دانمارک (159 لیتر در روز)، انگلستان (153 لیتر در روز)، اتریش (153 لیتر در روز)، ایرلند (142 لیتر در روز)، فرانسه (139 لیتر در روز)، آلمان (129 لیتر در روز)، هلند (129 لیتر در روز)، بلژیک (112 لیتر در روز) و لهستان (98 لیتر در روز)، بالاتر بوده، ولی نسبت به برخی کشورهای اروپایی از جمله سوئیس، فنلاند و ایتالیا و همچنین آمریکا و کانادا کمتر است.

 البته بیشتر مصرف آب در ایران در بخش کشاورزی است، یعنی حدود 92 درصد آب ایران در کشاورزی مصرف می شود با این که میانگین این میزان در دنیا حدود 70 درصد است.

	ایران	جهان
مصرف آب شرب و بهداشتی	6 درصد	8 درصد
مصرف آب کشاورزی	92 درصد	70 درصد
صنعت و سایر مصارف	2 درصد	22 درص

 

همچنین بهره وری آب کشاورزی در ایران بسیار پایین است؛ در حالی که به ازای هر مترمکعب آب در کشور، 0.9 کیلوگرم محصول کشاورزی تولید می شود در جهان به ازای هر مترمکعب آب 2 تا 2.5 کیلوگرم محصول تولید می شود.

جمعیت ایران

ایران با جمعیتی حدود 80 میلیون نفر، یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای دنیا است؛ کشور ما در رتبه بندی جمعیت کشورهای مختلف رتبه هفدهم را دارد. نرخ رشد جمعیت ایران هم حدود 1.3 درصد است البته این نرخ روبه کاهش است.

در حدود 30 سال اخیر جمعیت ایران رشد عجیبی داشته است، و جمعیت ایران حدود 25 میلیون نفر افزایش یافته است، دکتر محمدجلال عباسی شوازی، رئیس موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور و استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران در این رابطه می‌گوید: جمعیت ایران طی قرن گذشته همواره رشد بالایی داشته است و در کمتر از یک قرن بیش از 7 برابر شده است.  میزان رشد جمعیت طی ‌سال‌های 1365-1355 به بالاترین سطح خود در طول تاریخ تحولات جمعیت ایران یعنی حدود 3.9 درصد افزایش یافت. با توجه به اینکه میزان بالای رشد جمعیت، زنگ خطری برای افزایش بیش از حد جمعیت کشور بود، سیاستهای جمعیتی برای تعدیل و کنترل رشد جمعیت اعمال شد و در نتیجه میزان رشد سالانه جمعیت طی دهه 1375-1365 به حدود 1.9 درصد و سپس در دوره 5 ساله 1385-1390 به حدود 1.3 درصد کاهش یافت.

سیاست های جمعیتی ایران هم به شکلی بر پایه افزایش جمعیت است، عباسی  در این باره می‌گوید: یکی از ابعاد سیاست کلی جمعیت که توسط رهبری ابلاغ شده است توجه به افزایش باروری و ازدواج است. اما تجربه کشوری هایی که باروی پایین داشته اند مثل کشورهای جنوب شرقی آسیا بیانگر این است که اگر سیاست جمعیتی اعمال شود؛ ازدواج و باروی تاثیر زیادی بر افزایش جمعیت ندارند و بیشتر مانع کاهش جمعیت می شوند تا افزایش آن.

اما با توجه به روند کاهشی نرخ رشد جمعیت و از سوی دیگر سیاست های افزایش جمعیت، شرایط ایران در آینده به کجا می رسد؟ آیا به جمعیت 90 میلیون نفری که بر اساس تحقیق سال 1992 ما را وارد یک بحران می کند، می رسیم؟

رئیس موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور در این رابطه می گوید: یکی از سوالات اساسی در مورد آینده جمعیت این است که تعداد و رشد جمعیت ایران در دهه‌های آینده چگونه خواهد بود؟ در ابتدا باید این را بدانیم که معمولا پیش‌بینی‌های جمعیتی برای دوره زمانی بیش از یک دهه قطعی نیست و با اما و اگرها و فرضیات متفاوتی روبروست. دلیل این امر پیچیدگی فرضیاتی است که در مورد روند آینده باروری، مرگ و میر و نیز مهاجرت در نظر گرفته می شود و بر مبنای این فرضیات، رشد و تعداد جمعیت در آینده پیش بینی می گردد.

پیش‌بینی می شود که جمعیت ایران تا سال  2050 میلادی یعنی سال 1429 به اوج خودش یعنی حدود 92 میلیون نفر برسد و پس از آن کاهش پیدا کند، پیش‌بینی جمعیت ایران توسط سازمان ملل به این شکل است:

البته این تنها روایت از آینده جمعیت ایران نیست، دکتر محمدجواد محمودی، رییس کمیسیون مطالعات و پایش سیاست‌‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی در این رابطه می‌گوید: اگر نرخ باروری 1.8 باقی بماند جمعیت حداکثر به 94 میلیون نفر می رسد، اگر نرخ باروری به 2.5 برسد جمعیت ایران حداکثر به 104 میلیون نفر می‌رسد.

او گفت: در آستانه تدوین برنامه ششم توسعه، مرکز آمار ایران با در نظر گرفتن سه فرضیه باروری: سال1390؛ 1.8 فرزند، سطح جانشینی؛ 2.1 فرزند و بالاتر از سطح جانشینی؛ 2.5 فرزند، جمعیت ایران را تا سال 1430 پیش بینی کرده است. بر مبنای فرضیه تداوم باروری (1.8 فرزند) یا سطح جانشینی (2.1 فرزند) جمعیت ایران در سال 1430 حدود 94 تا 98 میلیون خواهد بود.

 

سال	فرض باروری
	1.8	2.1	2.5
1390	75.1	75.1	75.1
1395	79.6	79.7	79.8
1400	83.4	83.7	84.1
1405	86.4	87.1	87.9
1410	88.8	89.9	91.3
1415	90.8	92.6	94.6
1420	92.4	95.0	98.0
1425	93.4	97.0	101.2
1430	93.5	98.4	104.1

منبع: مرکز آمار ایران 1993

بر اساس این آمارها و با در نظر گرفتن 100 میلیاردمتر مکعب آب تجدیدپذیر، سرانه آب هر فرد ایرانی در طول یک سال 1125 متر مکعب است و این یعنی هم اکنون بر اساس تحقیق "جمعیت و منابع آب: یک تعادل ظریف" ایران در شرایط بحران قرار دارد. با ادامه این روند بحران آب در ایران بسیار شدید  می شود.

کنترل جمعیت، اصلاح الگوی مصرف یا هر دو، کدام یک از ورود ایران به یک بحران جلوگیری می کند؟

اما آیا اصلا می توان از این بحران جلوگیری کرد؟ محمدجواد محمودی، رئیس پیشین موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور نظر متفاوتی دارد، او با افزایش جمعیت مخالف نیست و می گوید اصلاح الگوی مصرف به تنهایی می تواند ایران را از بحران نجات دهد: مشکل الگوی مصرف است، اگر الگو مصرف را درست کنیم افزایش جمعیت هیچ اشکالی ندارد.چه سیاست جمعیت افزایشی باشد چه کاهشی، باید اصلاح الگو مصرف صورت بگیرد. اگر مدیریت درست باشد تا 120 میلیون نفر جمعیت را هم می توان کنترل کرد!

پس آیا واقعا نیازی به کنترل جمعیت نیست؟ و اصلاح الگو مصرف کافی است؟ با این فرض که منابع آب تجدید پذیر 88 میلیارد متر مکعبی ایران ثابت بماند، ایران قابلیت نگهداری جمعیت حدود 90 میلیون نفری را دارد و افزایش جمعیت ایران را می تواند ایران از یک بحران وارد یک "بحران شدید" کند؛ همانطور که در ده ها سال گذشته این روند افزایش جمعیت و کاهش منابع آبی ایران را از یک شرایط خوب وارد یک شرایط بحرانی کرده است.

 بر اساس آمار بانک جهانی سرانه آب ایران در سال های مختلف به این شکل بوده است:

همه کارشناسان معتقدند الگوی مصرف آب در ایران هم اشتباه است و این هم از منابع آب تجدیدپذیر کشور کم می کند، عباسی، رئیس موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور دراین باره می‌گوید: رابطه جمعیت و منابع زیست محیطی که آب هم یکی از اینهاست، بر اساس شاخص ردپای بوم شناختی، که اثرات انسان بر زیست بوم را اندازه گیری می‌کند،  بررسی می شود. در ایران با توجه به الگوی سرانه مصرف فعلی 2.7 هکتار جهانی، سه برابر ظرفیت تحمل کشور (0.8 هکتار جهانی) از منابع استفاده می شود.

اما حتی اگر این اصلاح الگوی مصرف را نادیده بگیرم، مشکلات دیگری وجود دارد و ثابت ماندن منابع آب تجدید پذیر ایران تقریبا غیرممکن است؛ حتی اگر اصلاح الگوی مصرف به شکل کامل صورت بگیرد براساس توافقی که حدود یک سال پیش سران جهان در پاریس به آن رسیدند دما جهان حدود 1.5 درجه سلسیوس دیگر افزایش می یابد و این یعنی کاهش 30 میلیارد متر مکعب دیگر آب از منابع کشور در این صورت بر اساس تحقیق "جمعیت و منابع آب: یک تعادل ظریف" ایران  اگر جمعیتی بیش از 58 میلیون نفر داشته باشد وارد یک بحران می شود، این در صورتی است جمعیت ایران تا سال 2100 حداقل به 69 میلیون نفر می رسد، پس آیا ورود ایران به یک بحران حتمی است؟

بند 9 سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی مقام معظم رهبری

توجه به آب و کیفیت جمعیت البته در سیاست‌های جمعیتی ابلاغ شده توسط مقام معظم رهبری هم دیده می شود. در بند 9 این سیاست ها چنین آمده است: «باز توزیع فضایی و جغرافیای جمعیت متناسب با ظرفیت زیستی با تاکید بر تامین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی».

رئیس موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور درباره این بند می‌گوید: در بند 9 سیاستها به "بازتوزیع  فضایی و جغرافیایی جمعیت، متناسب با ظرفیت زیستی با تاکید بر تامین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی" اشاره شده است. بنابراین، ضمن اینکه تسهیلات لازم برای تشکیل خانواده، فرزندآوری، و سلامت جامعه ارائه می شود، رابطه جمعیت، محیط زیست و سایر منابع موجود بایستی مدنظر مسئولان و سیاست گذاران جمعیتی قرار گیرند.   

با توجه به میزان آب تجدید پذیر ایران و با توجه به این بند، اگر کنترل جمعیت صورت نگیرد، می توان گفت دولت (هر دولتی) بند 9 این سیاست ها را اجرا نکرده است و این اتفاق ایران را وارد بحران شدیدی می کند.

شرایط بحرانی برخی از کشور های دیگر

شرایط کشورهایی که وارد چنین بحرانی شده اند چگونه است؟ میانگین سرانه مصرف آب در جهان در سال 2014 حدود 5290 متر مکعب به ازای هر نفر بود، اما با این وجود کشورهای وجود دارند که مانند ایران هم اکنون در حال ورود به بحران آبی هستند که کشورهایی مانند کنیا، جیبوتی، الجزیره، عربستان، مصر، امارات، عراق، لبنان، عمان، سنگاپور و ... درگیر آن هستند.

شرایط در کشورهای خاورمیانه بسیار بحرانی است، برای مثال سرانه مصرف آب در عربستان 79 متر مکعب است، اما این کشورها با استفاده از آب شیرین کن و انجام دادن هزینه هایی زیاد، جلوی شدت گرفتن بحران آب را در کشورشان می گیرند. برای مثال عربستان برنامه ریزی کرده است که با 56000 میلیارد تومان سرمایه گزاری در طول 9 سال، 10 آب شیرین کن بسازد،  این در حالی است بودجه وزارت نیرو ایران 7200 میلیارد تومان است.

آب‌شیرین‌کن‌ها آسیب های محیط زیستی زیادی هم به جز این هزینه های خود دارند، برای مثال منجر به شور شدن آب دریا می شوند و بسیاری از گونه های حیوانی در معرض انقراض قرار کی گیرند اتفاقی که هم اکنون در خلیج فارس رخ داده است؛ معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت از مخیط زیست روز یکشنبه این شوری را تایید کرد و گفت:  بر اساس مطالعه ای کانونی شوری خلیج فارس در 50 سال اخیر 1.5 درصد افزایش یافته است.

داوود میرشکار، مدیرکل دفتر زیست بوم های دریایی سازمان محیط زیست هم از پیامد های این شوری می گوید: پنج گونه لاک پشت دریایی و 50 گونه از آب سنگ های مرجانی در کنار ماهی های زینتی و ماهیان استخوانی، در معرض انقراض هستند.

با این وجود شرایط کشورهایی که سرانه مصرف آب آنها زیرا 1000 متر مکعب است و به هر دلیلی (هزینه های زیاد، نبود دریا و ...) نتوانستند از آب شیرین کن ها استفاده کنند به کجا رسیده است ؟

سوریه: سرانه مصرف آب در سوریه حدود 350 متر مکعب در سال است و این بحران های شدیدی را در این کشور به وجود آورده است. برخی حتی معتقدند علت جنگ در سوریه کمبود آب است.

در سال 2006، خشکسالی شدیدی در سوریه اتفاق افتاد، کشاورزان 75 درصد محصولات خود را از دست دادند و این خشکسالی که با نبود آب در این کشور بود نارضایتی در مردم ایجاد کرد، نارضایتی که در این کشور آرام آرام منجر به جنگ شد.

هومان لیاقتی رئیس صندوق ملی محیط زیست در این رابطه در میزگردی گفت: هنگامی که کشاورز آب کافی ندارد، بافت اجتماعی از بین می رود و در نتیجه مشکلات اقتصادی به وجود می آید. در این زمان گروه های تروریستی و رادیکال بستر خوبی را برای نفوذ پیدا می کنند.

کنیا: کنیا با 45 میلیون نفر جمعیت یکی دیگر از کشورهایی است که دچار بحران آب است، سرانه مصرف آب در این کشور حدود 450 مترمکعب است، 17 میلیون نفر به آب پاک دسترسی ندارند، سالانه 3200 نفر به علت بیماری های ناشی از کم‌آبی کشته می شوند و در نتیجه تنش های داخلی و خارجی زیادی در این کشور بر سر آب وجود دارد.

مردم این کشور نه تنها با خود بلکه با مردم کشور اتیوپی هم مشکل آب دارند، در طول 10 سال گذشته حدود 400 نفر از اهالی کنیا بر سر این تنش ها کشته شده اند.

یمن: برخی معتقدند شاید مشکلات آبی در یمن حتی از جنگ این کشور خطرناکتر باشد. سرانه مصرف آب در این کشور 80 متر مکعب است. 80 درصد مردم این کشور به آب دسترسی ندارند و پیش‌بینی می شود شاید یمن اولین کشوری باشد که منابع آب تجدید پذیر آن تمام شود.

مصر: تابستان پارسال گاردین در رابطه با شرایط مصر نوشته بود:  «در یک روز گرم تابستانی، شایعه شد که کامیون های حامل آب قرار است بیایند، بعد از دقیق‌ای 100 نفر مرد و زن با ظرف های خود خیابان ها را بستند.»

شرایط در مصر هم بسیار بحرانی است و گفته سازمان ملل تا 10 سال دیگر این کشور وارد یک بحران مطلق آب می شود، یکی از اهالی مصر در این رابطه گفت: انگار ما به زمان گذشته بازگشته ایم و منتظر کامیون های حامل آب می مانیم!

یکی از دلایل اصلی این بحران آب در مصر هم افزایش جمعیت است.