عامل اصلی حادثه اتوبوس سربازان

نکته‌ای که باید به آن پرداخت، نقش عمده قاتل مرموزی است که برخلاف نگاه امروزی مجامع آکادمیک بین‌المللی، از دید صاحب‌نظران وطنی مغفول مانده و آن ناهنجاری در «فرهنگ رانندگی» ماست. الف- حدود ٤٠ سال قبل یکی از محققان برجسته بین‌المللی روشی را برای تجزیه‌وتحلیل حوادث ترافیکی ارائه داد که تا به امروز، یکی از مهم‌ترین ابزارهای این حوزه بوده و به نام خود وی «ماتریس هادون» نامیده می‌شود. در این تقسیم‌بندی عوامل بروز حوادث ترافیکی به چهار بخش راننده، خودرو، جاده و محیط اجتماعی تقسیم می‌شوند. سه عامل اول به‌خوبی گویا هستند، اما هادون در حوزه چهارم روی عوامل فرهنگی‌ای که ارزش‌های اجتماعی و قانونی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، تأکید می‌ورزد. معلوم نیست به چه علتی در میان سیاست‌گذاران، پژوهشگران و کارشناسان حوزه ترافیک در کشورمان، این عامل چهارم به طور معمول مورد غفلت واقع می‌شود.

ب- به نوشته شرق ، یکی از بهترین رویکردها در بررسی رفتارهای نابهنجار، واکاوی دانش، نگرش و عملکرد افراد است. برای مثال، اگر بپذیریم نحوه رانندگی بسیاری از ما صحیح نیست، چنین ملاحظه‌ای مشخص خواهد کرد این مشکل رفتاری مربوط به کدام‌یک از سطوح بالا خواهد بود. به‌تازگی کتابی به زبان انگلیسی در کشور سوئد با نام «فرهنگ رانندگی در ایران» به چاپ رسیده که محصول پروژه‌های تحقیقاتی استاد برجسته ایرانی‌الاصل این اثر است. او با انجام مصاحبه‌های متعدد با گروه‌های مختلفی از ذی‌نفعان ترافیکی همچون رانندگان تاکسی، محققان حوزه ترافیک، مسئولان بیمه و وکلا در ایران، بیان می‌کند فرهنگ رانندگی در ایران متفاوت از سایر جوامع و منتج از تعامل ویژه سنت و مدرنیته ایرانی است. وی در ادامه، فرهنگ رانندگی را مهم‌ترین عامل حوادث ترافیکی در ایران برمی‌شمرد.

ج- پنجشنبه‌شب (سوم تیر ماه)، بخش ویژه خبری سیما برای بررسی حادثه اتوبوس حامل سربازان به گفت‌وگو با سه نفر از مسئولان اجرائی مرتبط پرداخت که حائز نکات مهمی بود. در حالی که رئیس محترم پلیس راه کشور عامل انسانی را علت اصلی این حادثه عنوان کرد، مرور سایر نکات مطرح‌شده در این برنامه قابل تأمل هستند؛ اینکه راننده اتوبوس به اعتراض سرباز سر شیفت برای سرعت بالا توجهی نکرده، نه فقط از سرعت خود نکاسته، بلکه توهین هم می‌کند؛ اینکه کمک‌راننده و صاحب ماشین هم در داخل خودرو بوده‌‌اند اما اقدامی نکرده‌‌اند؛ اینکه اتوبوس به‌جای ٤٠ نفر، ٥٣ نفر مسافر داشته است. اینکه سربازان برومند ما درحالی‌که این نوع از رانندگی دیوانه‌وار را مشاهده می‌کنند، سکوت می‌کنند و چند نکته دیگر. ایران از نظر میزان مرگ‌ومیر ترافیکی جزء چند کشور اول دنیاست و دراین‌باره باید به چند کشور عمدتا آفریقایی مباهات کنیم که خوشبختانه وضع ما از آنها بهتر است و ... . آیا به‌راستی همه این امور چیزی به غیر از فرهنگ ترافیکی جاری در میان ما هستند؟ درمجموع با عنایت به حوزه فرهنگی ماتریس هادون، مطالعات انجام‌شده در کشورمان که مؤید این نکته هستند که بسیاری از حوادث ترافیکی ما ریشه‌هایی در فرهنگ رانندگی ما دارند و با مرور ابعاد دقیق‌تر حادثه تلخ اتوبوس سربازان، می‌توان نتیجه گرفت مسبب اصلی این حادثه نه راننده خاطی، بلکه فرهنگ نابهنجار ترافیکی ماست. در انتها ضمن یادآوری این نکته که فرهنگ ما برگرفته از باورها، ارزش‌ها، عادات جمعی و... تک‌تک ماست؛ و باوجود اینکه می‌دانیم ناهنجاری‌های فرهنگی نیز یک‌شبه اصلاح نمی‌شوند، قصد ندارم با انداختن عمده تقصیر به گردن فرهنگ رانندگی، دست‌اندرکاران را تبرئه کنم. تردیدی نیست رسیدگی و مجازات عاملان حادثه به‌ویژه مسئولانی که کوتاهی آنها زمینه‌ساز بروز چنین فجایعی می‌شود، عامل بازدارنده مهمی برای پیشگیری از وقوع موارد آتی خواهد بود. بلکه به‌دنبال آن هستم تأکید کنم در چنین حوادثی، ما نیز همگی جزء متهمان هستیم.

پیمان سلامتی- استاد پزشکی اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی تهران