طرح تبدیل تهران به شهر خوب

در قالب طرح جامع ساماندهی شهر تهران که اسفندماه سال گذشته دستور مطالعه و تهیه آن در شورای عالی شهرسازی و معماری کشور صادر شد، تهران به‌عنوان پایتخت 10 عارضه ضدسکونتی شامل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، شهری و جمعیتی دارد و قرار است از وضع موجود نجات پیدا کند و به «شهر خوب» تبدیل شود. به گزارش دنیای اقتصاد ، طراحان طرح ساماندهی مجموعه شهری تهران بنا دارند از طریق تبدیل تهران به «شهر خوب» به سه هدف دست یابند. کارشناسان شورای عالی شهرسازی معتقدند حرکت در این مسیر در ابتدا از اقدام اجباری، پرهزینه، زمان‌بر و ناکارآمد انتقال پایتخت که حتی در صورت موفقیت آن، مشکل شهر تهران را حل نخواهد نکرد؛ جلوگیری می‌کند.

همچنین با این اقدام سطح کیفی زندگی ساکنان تهران به حد مطلوب خواهد رسید و نهایتا اینکه تهران به‌عنوان پایتخت برای زندگی، کار و مسافران این کلان‌شهر مناسب‌سازی می‌شود. این طرح به دنبال تصویب و ابلاغ قانون «ساماندهی مرکز سیاسی-اداری کشور و تمرکززدایی از تهران» و مجموعه گزارش‌هایی که مجلس و مرکز مطالعات استراتژیک نهاد ریاست جمهوری در سال 92 از غیرقابل تحمل شدن تهران برای زندگی و کار و فعالیت در قامت پایتخت برای مقامات کشور تهیه کردند، به تصویب رسیده است. مطابق با بررسی‌های انجام شده از سوی این تیم مطالعاتی، در حال حاضر تهران با 10 عارضه ضدسکونتی در حوزه‌های مختلف دست و پنجه نرم می‌کند. بررسی‌های اخیر مرکز مطالعات استراتژیک نهاد ریاست جمهوری از مشکلات مجموعه شهری تهران نشان می‌دهد: آلودگی هوا، ترافیک، بافت فرسوده، حاشیه‌نشینی، ناامنی و تکدی‌گری و کودکان کار، تهدید محیطی، عدم تطابق نیازها و زیرساخت‌های شهری، مشکلات مدیریتی و بی‌هویتی و همچنین بی‌نظمی شهری اجتماعی 10 آسیب جدی است که به شهر تهران به دلیل تمرکز جمعیتی بر آن وارد شده است. البته در این مطالعه سرمنشأ اصلی این مشکلات 10گانه، رشد نامتوازن جمعیت مناطق شهری رسمی (شهرهای اطراف پایتخت) و غیررسمی (سکونتگاه‌های خودرو) واقع در حریم شناخته شده است. تخریب محیط زیست، زوال تدریجی کیفیت زندگی، تشدید نابرابری و دو قطبی شدن سطوح شهر و خطر از هم گسیختگی و انفجار جمعیتی چهار پیامد منفی گسترش این آسیب‌ها در مجموعه شهری تهران عنوان شده است. این روند سبب شده که رتبه تهران به لحاظ «کیفیت زندگی» براساس تحقیقات یک موسسه بین‌المللی که به‌صورت دوره‌ای شهرهای مختلف دنیا را براساس 10 شاخص ارزیابی می‌کند، از میان 230 کشور، رتبه 203 ثبت شود. مطابق بررسی‌های صورت گرفته در شورای عالی شهرسازی، مجموعه شهری تهران (استان تهران و البرز) که مجموعا 60 شهر را دل خود جای داده است؛ در حال حاضر جمعیتی بالغ بر 15 میلیون نفر در آن سکونت دارند و پیش‌بینی می‌شود که جمعیت این محدوده به بیش از 20میلیون نفر در سال 5141 برسد. نکته قابل توجه آنکه در مجموعه شهری تهران بیشترین رشد جمعیت در حاشیه شهر و نه در مناطق 22گانه شهر تهران رخ می‌دهد. به تعبیر دیگر اگرچه منحنی رشد جمعیت درون شهر تهران کاهنده است اما مهم‌ترین مشکلات تمرکز جمعیتی در سکونتگاه‌های خودروی اطراف شهر تهران است که کیفیت زندگی را تحت‌الشعاع قرار داده است. این بررسی‌ها در تطبیق با یافته‌های آماری آخرین دوره سرشماری نفوس و مسکن توسط مرکز آمار تایید می‌شود. بررسی‌ها از آخرین آمار سرشماری نفوس و مسکن نیز بیانگر رشد 1/ 5 درصدی جمعیت شهر تهران در فاصله سال‌های 85 تا 90 است؛ این در حالی است که جمعیت استان تهران طی همین بازه زمانی نرخ رشد 4/ 7 درصدی را تجربه کرده است. نرخ رشد جمعیت طی این پنج سال در سایر شهرهای استان تهران از جمله پاکدشت، رباط کریم، ورامین و اسلامشهر به ترتیب 20 درصد، 17 درصد، 11 درصد و 2/ 8 درصد برآورد شده است. به این ترتیب میزان رشد جمعیت در مجموعه شهری تهران در فاصله زمانی سال‌های 85 تا 90 معادل 8/ 8 درصد ثبت می‌شود. از این رو مدیر کل دفتر کالبدی وزارت راه و شهرسازی از طراحی سه سیاست اصلی در طرح ساماندهی مجموعه شهری تهران برای مقابله با رشد نامتوازن جمعیت در محدوده استان تهران و کرج خبر داد. سیاست نخست اتصال ریلی مناطق شهری پایتخت و اطراف آن به یکدیگر پیش‌بینی شده است. فرض اولیه برای پیگیری این سیاست آن است که توسعه شبکه ریلی علاوه بر کاهش ترافیک به ویژه در مراکز شهری پرتردد و کاهش آلودگی هوای ناشی از سوخت‌های فسیلی، بر روند شکل‌گیری مجموعه‌ای از سکونتگاه‌های حومه‌ای در اطراف شهرها اثر معکوس خواهد گذاشت و گسترش شهر را قابل‌مدیریت می‌کند. به این معنا که حمل و نقل بدون توقف میان شهرها بهانه‌ای برای ایجاد گسترش سکونت‌گا‌ه‌های اطراف شهر نخواهد بود. این در حالی است که حمل و نقل جاده‌ای بر خلاف حمل و نقل ریل پایه در هر نقطه‌ای از فواصل میانی شهرها به شهروندان امکان توسعه سکونتگاه‌ها و در نتیجه افزایش حریم شهر را می‌دهد. سیاست دوم نیز جلوگیری از گسترش سکونت‌گاه‌‌های خودرو در حریم پایتخت و فواصل مناطق شهری عنوان شده است. سومین و یکی از مهم‌ترین سیاست‌های طرح ساماندهی مجموعه شهری تهران نیز تنظیم نظام جمعیتی درون شهر تهران با تاکید بر سقف جمعیتی افق طرح جامع است که برای سال 1405 سقف جمعیتی پایتخت را حدود 1/ 9 میلیون نفر تعیین کرده است. به گفته طراحان این طرح در قالب یکی از اهداف اولیه این است که در قالب این سیاست ساخت‌وسازهای درون شهر تهران پایش و کنترل شود. نهایتا برآورد می‌شود که با اجرای این سه سیاست در قالب طرح ساماندهی مجموعه شهری تهران، عارضه‌های ضدسکونتی این شهر کاهش و پایتخت به یک «شهر خوب» بدل شود. مسوول بررسی امکان‌سنجی انتقال پایتخت و ساماندهی شهر تهران در وزارت راه‌وشهرسازی که نتایج تحقیقات خود را به شکل یک نسخه 240 صفحه‌ای تحویل دولت داده است، تبدیل شهر تهران به یک شهر خوب را از 8 مسیر قابل تحقق می‌داند. مطابق با پژوهش‌های سیدرضا هاشمی، مشاور وزیر راه و شهرسازی در دنیا برای آنکه شهرهای بزرگ به «شهر خوب» تبدیل شود باید 8 شاخص سکونتی آنها به سطح استاندارد برسد. 8 ویژگی شهر خوب در این بررسی‌ها اولین مسیر تبدیل شدن به یک شهر خوب مجهز شدن شهر به یک سیستم حمل و نقل مناسب و با کیفیت است. به این معنا که از یکسو شبکه‌های حمل و نقل عمومی باید متناسب با نقاط تمرکز سکونت و مراکز اشتغال در پایتخت توسعه پیدا کند و از سوی دیگر ازدحام ترافیکی در خیابان‌ها رفع و در مقابل آن مسیرهای پیاده‌رو و ویژه عبور دوچرخه در مناطق مرکزی شهر باز شود. همچنین در یک شهر خوب ارتباط خطوط مترو با اتوبوس تقویت می‌شود و دولت و شهرداری به توسعه شبکه اتوبوسرانی به جای تاکید بر مترو با توجه به محدودیت‌های مالی و اعتباری تمایل بیشتری دارند. مسیر دوم دستیابی به یک شهر خوب کاهش آلودگی هوا و برقراری محیط پاک است. مطابق با بررسی‌ها مهم‌ترین عامل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ از جمله تهران تولید و استفاده از خودروی شخصی است از این رو باید شهروندان با مکانیزم‌های تشویقی و سلبی به استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی هدایت شوند. دارا بودن ساکنان سالم سومین مسیررسیدن به یک شهر خوب است این در حالی است که در اغلب شهرهای بزرگ دنیا از جمله تهران بسیاری از شهروندان به انواع بیماری‌های مزمن گرفتار هستند. مجهز بودن یک شهر به یک مرکز شهر فعال نیز مسیر چهارم است.مطابق با تحقیقات این مجموعه، در شهر خوب مرکز شهر فعالی وجود دارد که در آن فعالیت‌های فرهنگی، مدنی و تجاری انجام می‌شود. مهم‌ترین ویژگی چنین مرکز شهری که بتواند پویایی و سرزندگی‌اش را حفظ کند ایجاد ترکیب ویژه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی، مدنی، تجاری، هنری، اداری و حتی مسکونی است. علاوه بر این، دسترسی آسان به چنین مرکزی از مناطق حومه به کمک سیستم حمل و نقل عمومی از مهم‌ترین ضروریات حیات آن است. همچنین ایجاد امکان پیاده‌روی بازدیدکنندگان درمرکز شهر مزیت دیگری است که باعث پویایی و سرزندگی چنین مرکزی می‌شود. فضاهای عمومی سبز و پارک‌ها نیز در یک شهر خوب خوش‌منظره، جزو منابع تفریحی محسوب می‌شوند و با بافت‌ها ترکیب می‌شود و امکان تجمع عمومی را فراهم می‌کند به همین دلیل پنجمین مسیر تبدیل شدن یک شهر آشفته به یک شهر خوب هستند. در حقیقت در یک شهر خوب این فضاها مکان‌هایی برای احساس آرامش و برقراری ارتباط میان ساکنان هستند. مسیر دیگر، ایجاد واحدهای همسایگی سرزنده است چراکه در یک شهر خوب سازمان‌ها و موسسات عمومی مانند مدرسه‌ها، مراکز خلاقیت و کتابخانه‌ها، نقش ستون نگهدارنده محله را بازی می‌کنند و امکانات و خدمات روزمره همچون فروشگاه، بانک و رستوران در فاصله نزدیک و با دوچرخه یا به‌صورت پیاده در دسترس است. هفتمین مسیر دستیابی به شهر خوب حذف تفکیک طبقاتی جامعه در شهر است. در این شهر با توسعه محله‌های فقیرنشین در جنوب شهر مقابله می‌شود. آخرین مسیر تبدیل تهران به یک شهر خوب نیز تنظیم بازار مسکن است که مطابق با بررسی‌های انجام شده از دو کانال قابل دستیابی است. اول آنکه خانوارهای ساکن پایتخت بتوانند انتخاب مناسب و معقولی برای خرید یا اجاره واحدهای مسکونی پیدا کنند و دوم آنکه الگوی ساخت‌وساز متناسب با بعد خانوار و کوچک شدن آن و همچنین متناسب با توان اقتصادی خرید آنها تغییر کند. ضمن آنکه جغرافیای ساخت‌وساز در مناطق 22گانه بر حسب حجم تقاضا در مناطق مختلف تعیین شود. چهار ضرورت ساماندهی براساس مطالعات اولیه این طرح، ساماندهی مجموعه شهری تهران برای کاهش مشکلات کنونی و آتی مجموعه شهری تهران، کاهش تاثیر ادامه فعالیت مرکز سیاسی- اداری در تشدید تمرکز و تراکم در تهران و ارتقای کیفیت زندگی در تهران غیر قابل اجتناب خواهد بود. در این مطالعات مشخص شده است که ساماندهی مجموعه شهری تهران از مسیر اجرایی چهارضرورت قابل تحقق خواهد بود. ضرورت اول کاهش تمرکز جمعیت و فعالیت در شهر تهران و توزیع آنها در سایر کانون‌های جمعیتی، ضرورت دوم ایجاد ساماندهی و تجهیز کانون‌های جمعیتی عمده مجموعه شهری تهران و تقویت ارتباط بین آنها، ضرورت سوم استفاده حداکثری از توان و ظرفیت زیرساخت‌های موجود و نهایتا ضرورت چهارم بازنگری در سیاست‌ها و برنامه‌های اسکان جمعیت در سطح ملی و استانی است. البته تحقق اقدامات ساماندهی مجموعه شهری تهران به دو شرط قابل تحقق خواهد بود. حل مشکل مسکن کم‌درآمدها و اسکان‌های غیررسمی به‌عنوان شرط اول و شرط دوم آن اصلاح نظام مدیریت شهری پیش‌بینی شده است. ویژگی‌های 8 گانه شهرهای خوب در حالی است که کارشناسان اقتصاد شهری با اشاره به روند توسعه شهر تهران طی سال‌های گذشته، عنوان می‌کنند تهران در متون و رتبه‌بندی‌های شهرهای جهان نسبت به سایر شهرها، در رده «سیاه چاله‌ها» قرار داده شود. سیاه چاله‌ها در شاخص رتبه‌بندی شهرهای جهانی شهرهای بالای سه میلیون نفر هستند که مراودات کافی با بیرون ندارند و تولید ناخالص و تولید دانش در آنها کمتر از حد استاندارد است. ساماندهی تهران با نگاه ارتقای کیفیت زندگی زهره داودپور، مدیرکل دفتر طرح‌های کالبدی وزارت راه وشهرسازی با اشاره به ابلاغ قانون «ساماندهی مرکز سیاسی-اداری کشور و تمرکززدایی از تهران» از سوی رئیس‌جمهوری در ابتدای سال گذشته گفت: با تصویب و ابلاغ این قانون، بنا شد امکان‌پذیری انتقال پایتخت مورد بررسی و مطالعه کارشناسی قرار گیرد، از این‌رو بنا شد دو طرح در قالب «بازنگری مجموعه شهری تهران» با تمرکز روی شهر تهران و «ساماندهی مجموعه شهری تهران» با نگاه ارتقای کیفیت زندگی در مجموعه شهری تهران در دستور کار مرکز مطالعات و تحقیقات وزارت راه و شهرسازی قرار گیرد. او با اشاره به مصوبه اسفندماه سال گذشته شورای‌عالی شهرسازی ادامه داد: طرح ساماندهی مجموعه شهری تهران که شامل استان تهران و البرز است از مسیر یکپارچگی حمل و نقل در این کلان‌شهر به نفع تمرکززدایی انجام می‌شود. او با بیان اینکه یکی از مشکلات تمرکز جمعیت در مجموعه شهری تهران، گسترش سکونتگاه‌های حاشیه‌ای خودرو است، اظهار کرد: نکته قابل‌توجه در این موضوع این است که حتی اگر تمامی سیاست‌های تمرکززدایی جمعیتی در شهر تهران اتفاق بیفتد بازهم پدیده افزایش جمعیت در این کلان‌شهر تا زمانی که ساماندهی و جلوگیری از گسترش سکونتگاه‌های خودرو اتفاق نیفتد، متوقف نخواهد شد. مدیرکل دفتر طرح‌های کالبدی وزارت راه و شهرسازی در پاسخ به این سوال که چه اقدامات یا برنامه یا سیاستی باید برای ساماندهی مجموعه شهری تهران انجام شود؟ گفت: مطابق با بررسی‌های اولیه مسائل شهر تهران قابلیت حل و فصل در رده‌های مختلف همچون ملی (جغرافیای سیاسی)، منطقه‌ای و محلی دارد. به گفته وی در حال حاضر تکیه طرح ساماندهی شهر تهران بر کنترل رشد جمعیت درون شهر تهران است و یکی از مهم‌ترین اقدامات عملیاتی در این راستا ایجاد مدیریت یکپارچه شهری است. داودپور در توضیح بندی از مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری کشور که بر لزوم دخالت در ساختار کالبدی مجموعه شهری تهران تاکید کرده است، تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین و جدیدترین سیاست‌ها در این مسیر توسعه شبکه حمل و نقل ریل پایه است. او با اشاره به نقش مدیریت محلی در ساماندهی مجموعه شهری تهران افزود: در این زمینه پایش و کنترل ساخت وسازهای درون شهر تهران به‌عنوان یکی از تکالیف شهرداری پیش‌بینی شده است.