بسته شدن پنجره فرصت جمعیتی تا 2030

بلکه نگرانی‌ها را در خصوص بیکاری و نبود فرصت شغلی مناسب برای منابع انسانی موجود نیز تشدید کرده است. دفتر امور اقتصادکلان سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور طی گزارشی تحت عنوان الزامات و چالش‌های مدیریتی در ایران، این موضوع را مورد بررسی قرار داده است. براساس این گزارش، ایران از سال 2000 میلادی وارد فاز پنجره فرصت جمعیتی شده و هرچند استفاده از این فرصت جمعیتی می‌توانست دستاوردهای مثبتی را برای اقتصاد به همراه داشته باشد اما تاکنون از فرصت یادشده بهره‌برداری صحیحی صورت نگرفته است.

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل ، این در حالی است که فرصت جمعیتی دایمی نیست و مطالعات حاکی از آن است که پنجره فرصت جمعیتی ایران در اواخر سال 2030 میلادی بسته خواهد شد. بنابراین با اینکه در حال حاضر ایران از بیشترین جمعیت جوان تاریخ اقتصادی خود بهره‌مند است، اما این جمعیت جوان به فرصتی برای افزایش تولید و اشتغال مولد تبدیل نشده است. نکته جالب توجه این است که فرصت موهبت جمعیتی ایران دایمی نیست و در آینده از دست خواهد رفت. فرصتی که کشورهای آسیایی با بهره‌گیری از آن توانسته‌اند 25 تا 40درصد از رشد اقتصادی خود را در سایه موهبت جمعیتی به دست بیاورند. نقش دولت در جهت‌دهی به فرصت جمعیتی در کنار ساختار سنی جوان که شرط لازم و نه کافی برای شکوفایی اقتصادی است، ایجاد اشتغال مولد و افزایش بهره‌وری نیروی کار برای بهبود رشد اقتصادی و کیفیت زندگی از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است. بهره‌گیری حداکثری از پنجره فرصت جمعیتی با اعمال سیاست‌های اقتصادی مناسب از سوی دولت‌ها و زمینه‌های سیاسی مساعد در سایه حکمرانی خوب حاصل می‌شود. در همین حال استفاده از نیروی کار زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور می‌تواند بسیار موثر واقع شود. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد استفاده از نیروی کار زنان در کنار مردان نقش تعیین‌کننده‌یی در رشد و توسعه اقتصادی این کشورها داشته است. موهبت جمعیتی همیشگی نیست و تداوم آن در زمان محدود فرصت محدودی نیز دراختیار کشورها قرار می‌دهد تا با سیاست‌گذاری دقیق و دوری از چالش‌های سیاسی و بین‌المللی به بازسازی اقتصادی خود بپردازند. ایران از نظر ساختار سنی و سرمایه عظیم انسانی که در سایه بهبود سلامت و تحصیلات حاصل شده است، در شرایط نسبتا مطلوبی به سر می‌برد اما از نظر وضعیت بازار کار و اشتغال مولد در شرایط مناسبی نیست. در این میان بیکاری بالا به‌ویژه برای جوانان و زنان زمینه را برای استفاده از موهبت جمعیتی نامساعد کرده است که به این موارد باید بهره‌وری پایین نیروی کار را هم اضافه کرد. الزامات استفاده از موهبت جمعیتی استفاده از موهبت جمعیتی به الزاماتی نیاز دارد که در حال حاضر فراهم نیست و متاسفانه سیاستمداران نیز به جای استفاده از دوره طلایی فرصت جمعیتی و تبدیل آن به موهبت جمعیتی و افزایش تولید اقتصادی، بیشتر نگران باروری و سالخوردگی هستند. حذف وسایل پیشگیری از بارداری از خانه‌های بهداشت و مناطق روستایی که منجر به برچیده شدن وسایل پیشگیری در چند سال گذشته شد، با تاثیر بر باروری مناطق روستایی و اغلب فقیر، لطمات جبران‌ناپذیری بر پیکر جامعه وارد خواهد کرد که ازجمله آن می‌توان به افزایش فقر در نواحی روستایی، افزایش مهاجرت و آسیب‌‎های اجتماعی ناشی از آن اشاره کرد. در این شرایط دولتمردان باید بیش از نگرانی درخصوص باروری تمرکز خود را بر استفاده از فرصت جمعیتی موجود معطوف کنند. استفاده بهینه از فرصت جمعیتی پیش‌آمده از یک سو باعث کاهش مشکلات جمعیت در دوران سالمندی و بازنشستگی خواهد شد و از سوی دیگر افزایش باروری و ازدواج را در کشور در پی خواهد داشت. در چنین شرایطی، از شدت مسائل و مشکلات جمعیتی مانند فقر و بیکاری، نابسامانی‌های اجتماعی و مهاجرت قشر تحصیلکرده و جوان کشور کاسته خواهد شد. ایران در دوران طلایی جمعیتی در حال حاضر بیش از 70درصد جمعیت کشور در سن فعالیت و اشتغال قرار دارند. این شرایط در فرآیند انتقال جمعیتی و به‌دنبال کاهش موالید در کشور ایجاد شده است و به‌زعم بسیاری از جمعیت‌شناسان در دوران طلایی جمعیتی قرار داریم. براساس برخی شواهد و مطالعات موجود و آنچه نتایج این مطالعه نیز نشان می‌دهد، مساله جمعیتی حال حاضر کشور بحران باروری نیست بلکه عدم استفاده بهینه از پنجره فرصت جمعیتی و تبدیل آن به موهبت یا سود جمعیتی است که بیشتر با رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه سنجیده می‌شود. کاهش باروری در فرآیند انتقال جمعیتی در بسیاری از کشورهای در حال‌ توسعه منجر به افزایش نسبت جمعیت واقع در سن فعالیت و اشتغال شده است که به آن پنجره فرصت جمعیتی گفته می‌شود و اگر این شرایط با برنامه‌ریزی مناسب به رشد و توسعه اقتصادی بینجامد از آن تحت عنوان موهبت جمعیتی اول یاد می‌شود. با کاهش میزان باروری نسبت وابستگی شروع به کاهش می‌کند. در این شرایط، کشور به‌دلیل تعداد کم افراد نیازمند به حمایت و در صورت بهبود سیاست‌گذاری اقتصادی، اجتماعی و سرمایه‌گذاری مناسب، با پنجره فرصت رشد اقتصادی سریع مواجه خواهد بود. تا زمانی که نسبت وابستگی کاهش می‌یابد، پنجره باز می‌ماند و متعاقبا با آغاز افزایش جمعیت 65ساله و بیشتر و افزایش قابل‌توجه این نسبت، نشانه‌های پایان موهبت جمعیتی اول آشکار می‌شود. به‌طور قطع تغییر در ساختار سنی جمعیت و نسبت وابستگی، شتاب رشد اقتصادی را تضمین نمی‌کند و دستیابی به موهبت جمعیتی در کنار تغییر ساختار سنی، نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری متناسب با شرایط جمعیتی کشور است. موهبت جمعیتی (رشد و توسعه اقتصادی) در پنج مرحله ایجاد می‌شود که عبارتند از: 1) کاهش باروری 2) کاهش وابستگی سنی 3) کاهش وابستگی اقتصادی 4) تحرک بیشتر منابع یا انباشت سرمایه 5) بهبود بازده اقتصادی. کاهش باروری منجر به کاهش وابستگی سنی و وابستگی اقتصادی می‌شود و این فرآیند باعث تحرک بیشتر منابع و درنهایت بهبود بازده اقتصادی می‌شود. ترکیب سیاستی برای بهره‌برداری موثر برای دستیابی به توسعه اقتصادی عواملی که از اهمیت بسیاری برخوردارند عبارتند از: حکمرانی خوب، همکاری بین‌بخشی و تعامل سازنده بین پژوهش و سیاست‌گذاری. داده‌ها نشان می‌دهد که در ایران در سال2005 میلادی نسبت جمعیت صفر-14 ساله به 25درصد و نسبت جمعیت 5 ساله و بیشتر به 1/5درصد رسیده و کشور در این سال در فاز پنجره فرصت جمعیتی قرار داشته است. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که با افزایش نسبت سالخوردگان از اواخر دهه2030 میلادی پنجره فرصت جمعیتی در ایران شروع به بسته‌شدن خواهد کرد. کاهش باروری برای تغییر ساختار سنی جمعیت نخستین قدم در دستیابی به موهبت یا سود جمعیتی است ولی به‌خودی خود برای دستیابی به رشد اقتصادی کافی نیست. مجموعه اقداماتی که محیط مناسبی برای موهبت جمعیتی ایجاد می‌کند، ترکیب سیاست‌های سلامت، آموزش، حکمرانی و اقتصاد است. یک موهبت همچنین وابسته به این است که یک کشور چگونه به عوامل خارجی مانند تغییرات اقتصاد جهانی، جنگ‌ها و پیشرفت‌های تکنولوژیکی پاسخ می‌دهد. برخی کشورهای توسعه‌یافته پیشرو در آسیا در پایان راه پنجره فرصت جمعیتی قرار دارند و باتوجه به اینکه به‌خوبی توانسته‌اند از فرصت جمعیتی پیش‌آمده برای توسعه کشور و بهبود رشد اقتصادی استفاده کنند، در حال حاضر با سالخوردگان توانمندی مواجه هستند که نه‌تنها باری بر دوش اقتصاد نیستند، بلکه سرمایه‌های انباشته شده در چرخه اقتصادی وارد شده و منجر به ارزش ‌افزوده و افزایش تولید شده است که از آن تحت عنوان موهبت یا سود جمعیتی دوم یاد می‌شود. در مقابل کشور جمهوری اسلامی ایران در ابتدای راه قرار دارد و سیاست‌گذاران باید از هم‌اکنون در اندیشه جمعیت سالمند پایان این دوره باشند. بسترسازی ایمن اقتصادی و سیاسی در مجموع بهبود شرایط بهداشتی، آموزشی، اقتصادی و حاکمیتی منجر به بهبود سطح زندگی در جامعه و رشد و توسعه اقتصادی-اجتماعی می‌شود که در سایه پنجره فرصت جمعیتی شتاب می‌گیرد. البته عوامل دخیل در محیط تسهیل‌کننده ایجاد موهبت جمعیتی مستقل از هم نیستند و دارای تعاملات گسترده‌یی هستند که درنهایت منجر به رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی می‌شوند. در حال حاضر فضای مناسبی برای ایجاد موهبت یا سود جمعیتی فراهم است و ایران از نظر شاخص‌های سلامت و آموزش در سطح بالایی قرار دارد. خیل عظیم جمعیت جوان، تحصیلکرده، سالم و جویای کار پتانسیل عظیمی ایجاد کرده است که در صورت استفاده مناسب از آن می‌تواند رشد اقتصادی و توسعه کشور در چند دهه آینده را تضمین کند. تنها بحثی که مغفول مانده و نیازمند تحول اساسی برای ایجاد موهبت جمعیتی در کشور است، ایجاد بستر اقتصادی و سیاسی ایمن برای جذب سرمایه‌های خارجی و هدایت سرمایه‌های داخلی به سمت تولید است و این مهم حاصل نخواهد شد مگر اینکه توسعه همه‌جانبه کشور و سعادت قشر جمعیت عظیم واقع در سن کار و فعالیت در اولویت حکمرانان قرار گیرد و دغدغه تمامی مسوولان و تصمیم‌گیران در سطوح عالی سعادت مادی و معنوی جمعیت کشور باشد. به‌نظر می‌رسد متغیرهای حاکمیتی به دلیل ارتباط با عوامل سیاسی، تخصیص منابع، ارتباطات بین‌الملل و سیاست‌های کلان اقتصادی و اجتماعی مهم‌ترین عامل در رسیدن به موهبت جمعیتی هستند.