راه‌های پیاده‌سازی نسخه تجاری مسعود نیلی

مسعود نیلی، مشاور ارشد اقتصادی رئیس‌جمهور در مقاله‌ای که اخیرا درباره «شرایط ویژه اقتصاد ایران و ضرورت شکل‌گیری گفتمان ملی پساتحریم» نوشته و منتشر کرده بود، فراهم آوردن شرایط مساعد برای بهره‌گیری از مزیت‌های اقتصاد ایران را با توجه به مجموعه مشکلات جاری و پیش رو، نه یک انتخاب بلکه یک الزام دانسته است. استاد دانشگاه صنعتی شریف و مشاور اقتصادی رئیس جمهور در این مقاله که در مجله «تجارت فردا» منتشر شده بود، «برقراری پیمان‌های دو و چند جانبه با کشورهای منطقه در جهت گسترش هر چه بیشتر صادرات غیرنفتی و با هدف افزایش تقاضا» را در فهرست اقداماتی ذکر کرده بود که به حاصل شدن شرایط مساعد مورد نظر منجر می‌شوند. به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از اقتصاد، اما ایران با کدام کشور‌ها می‌تواند پیمان‌های دو و چند جانبه منعقد کند؟ کشور ما در زمینه کدام پیمان‌های تجاری پتانسیل دارد؟ و چرا تاکنون تجربه چندان موفقی در زمینه انعقاد چنین پیمان‌هایی نداشته‌ایم؟ شکل‌گیری تجارت درون‌منطقه‌ای با پیمان‌های تجاری کمیل طیبی، استاد دانشگاه اصفهان، درباره پیمان‌های چند جانبه تجاری گفت: این پیمان‌ها انواع و اقسام مختلفی دارند و از پیمان‌های تجاری مبتنی بر تجارت ترجیحی شروع می‌شوند. در این پیمان‌ها چند کشور بین خودشان تعرفه ترجیحی ایجاد می‌کنند تا تعرفه‌های گمرکی را به صفر برسانند، اما برای دیگران تعرفه بالاتری بسته می‌شود. به این ترتیب تجارت درون منطقه‌ای شکل می‌گیرد. همچنین پیمان‌های تجاری می‌توانند پیمان‌های بزرگ‌تر در قالب سرمایه‌گذاری مشترک باشند و بعد از آن به اتحادیه‌هایی مانند اتحادیه اروپا می‌رسیم که حتی پول مشترک هم ایجاد می‌کنند. او در ادامه افزود: معمولا این اتحادیه‌ها یا به صورت اتحادیه‌های منطقه‌ای شکل گرفته‌اند یا اتحادیه‌های اقتصادی. گروه D8 (گروه کشورهای مسلمان در حال توسعه) شامل کشورهایی مثل ایران، اندونزی، نیجریه و... یکی از این اتحادیه‌ها است. این اتحادیه منطقه‌ای نیست و کشورهای عضو آن مرز مشترک ندارند، اما بر اساس ضوابطی اتحادیه‌ای را شکل داده‌اند که بیشتر یک نوع اتحادیه اقتصادی است. جایی که پیمان تجاری به انحراف تجاری می‌انجامد طیبی درباره فعالیت این اتحادیه، گفت: اینکه چرا گروه D8 (گروه کشورهای مسلمان در حال توسعه) تا به حال فعال نشده، به این موضوع برمی‌گردد که این کشورها برای توسعه همکاری‌های اقتصادی‌شان پتانسیل‌های لازم را نداشته‌اند. باید در این گروه یک هدف‌گذاری انجام می‌دادند به این صورت که به عنوان مثال تصمیم بگیرند در این اتحادیه همکاری، انتقال تکنولوژی داشته باشند، اما چون هیچ کدام از این کشور‌ها صاحب تکنولوژی نبوده‌اند، این اتفاق نیفتاده و هیچ ترغیبی به وجود نیامده است. مسأله انحراف تجاری در این باره نمایان می‌شود. او درباره انحراف تجاری اضافه کرد: اگر کشوری که خودش تجارت آزادی با کشورهای مختلف دنیا دارد، در قالب یک اتحادیه قرار بگیرد، یک سری از فرصت‌ها و مزیت‌هایش را از دست می‌دهد، چون مجبور می‌شود در چارچوب آن اتحادیه فعالیت تجاری داشته باشد. ممکن است کشورهای عضو اتحادیه به یک گروه از کالاهایی که قبلا این کشور به دنیا صادر می‌کرد نیاز نداشته باشند. بنابراین یک نوع اتلاف منابع به وجود می‌آید و به آن می‌گویند انحراف تجاری. یعنی نه تنها تجارت مثبت نیست، بلکه این تجارت کم کم یک نرخ بازده نزولی پیدا می‌کند. راز موفقیت اتحادیه «آ. سه. آن» این استاد دانشگاه اصفهان درباره دلایل موفقیت بعضی از اتحادیه‌ها اظهار کرد: بعد از اتحادیه اروپا، اتحادیه «آ. سه. آن» (اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا)، نیز موفق محسوب می‌شود. این موفقیت به چند دلیل است. یکی اینکه کشورهای مهم و بزرگی دارند که مناطق آزاد تجاری ایجاد کرده‌اند. آنها بر اساس این مناطق آزاد تجاری توانسته‌اند چارچوبی هم برای آزادی مالی ایجاد کنند و حتی به دنبال این هستند که یک پول واحد هم ایجاد کنند. علاوه بر این به گروهی از کشورهای دیگر هم کمک کرده‌اند که وارد این اتحادیه شوند و سیاست‌های سرمایه‌گذاری و تجاری‌شان را بر اساس کشورهای بزرگ‌تر مثل سنگاپور، کره و ژاپن تنظیم کنند یعنی سیاست‌های آزاد داشته باشند. در این چارچوب تأمین بخشی از منابع و کالاهای اولیه مورد نیاز کشورهای پیشرفته‌تر نیز بر عهده آن گروه از کشورهای کمتر توسعه یافته عضو «آ. سه. آن» است. تفاوت تجربه «اکو» و اتحادیه «آ. سه. آن» او درباره تجربه ایران در این زمینه گفت: به عنوان مثال ما تجربه سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) را داشته‌ایم، اما هیچ وقت همکاری‌هایی از نوع همکاری کشورهای عضو «آ. سه. آن» برای ما به وجود نیامده است؛ یکپارچگی و رفع موانع بین این کشور‌ها شکل نگرفته است. سال‌های سال است دبیرخانه سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در تهران است، ولی به‌جز فعالیت‌های محدودی که داشته، نتوانسته گسترش فعالیت‌های اقتصادی را به شکلی که در جنوب شرق آسیا هست، تجربه کند. طیبی همچنین اظهار کرد: ما تجربه منطقه‌ای که یک بازار بزرگ مشترک به وجود بیاورد نداشته‌ایم، اما پتانسیل آن وجود دارد. یکی از پتانسیل‌هایی که ما داریم، در قالب همین سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) است که سه کشور مهم ایران، ترکیه و پاکستان را دارد. به عنوان مثال، مزیت نسبی پاکستان در محصولات کشاورزی و مزیت نسبی ترکیه در کالاهای صنعتی است. ایران نیز در بخش انرژی و فرآورده‌های نفتی دارای مزیت است. بنابراین این سه کشور می‌توانند به هم کمک کنند. کشورهای دیگر مانند افغانستان، ترکمنستان و قرقزستان هم می‌توانند با گسترش بازار به این سازمان کمک کنند. استفاده از فرصت «کریدور اقتصادی چین - پاکستان» او همچنین گفت: اخیرا «کریدور اقتصادی چین - پاکستان» شکل گرفته است. من فکر می‌کنم فرصت مناسبی ایجاد شده که این کریدور به کریدور چین پاکستان، ایران، ترکیه و... تبدیل شود و یک نوع ادغام اقتصادی یا همکاری‌های اقتصادی بین سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) و جنوب شرق آسیا به وجود بیاید. این فرصتِ بسیار جالبی است، به دلیل اینکه در واقع این کریدور بیشتر به دنبال تجارت در خدمات است تا صرفا تجارت در کالا‌ها؛ یعنی در واقع تبادل خدمات فنی و مهندسی یا تبادل خدمات مالی یا تبادل توریستی دارد شکل می‌گیرد. من مطمئنم در سال‌های آینده ما بیشتر درباره این کریدور می‌شنویم. هموار کردن راه الحاق به WTO با توافق‌نامه‌های ترجیحی طیبی سپس درباره توافق‌نامه‌های ترجیحی مانند توافق‌نامه‌ای که به‌تازگی میان ایران و اوراسیا منعقد شده است، اظهار کرد: این توافق‌نامه‌ها می‌توانند به منطقه آزاد تجاری ما کمک بسیاری کنند؛ یعنی ما می‌توانیم در چارچوب این توافق یک سری مناطق آزاد به صورت مشترک تعریف کنیم که‌‌ همان مناطق ترجیحی است، توافقات تعرفه‌ای و معافیت‌های مالیاتی تعرفه‌ای می‌توانند به آزادسازی تجاری مبتنی بر واردات کالاهای سرمایه‌ای واسطه‌ای در جهت توسعه صادرات غیرنفتی کمک کننده باشند. چنین اقدامی می‌تواند به بنگاه‌های ما برای افزایش ظرفیت‌های تولیدی‌شان نیز کمک کند و حتی نوعی آماده‌سازی برای پیوستن به WTO نیز محسوب می‌شود.