اهمیت فرآوری در زنجیره توسعه معدن و نقش سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور
فرآوری، در زنجیره ارزش صنایع معدنی در مقایسه با اکتشاف و استخراج، پتانسیل بالایی در ایجاد ارزش‌افزوده دارد. محصول نهایی صنایع فرآوری به‌صورت عمده می‌تواند فلز با خلوص بالا (مس، طلا، فولاد و...)، ترکیبات شیمیایی مورد نیاز صنایع (کربنات لیتیویم، کربنات پتاسیم‌و...)، کک یا کانی‌های صنعتی باشد.
در کارخانه‌های فرآوری بسته به نوع فرآیند، محصول نهایی یا محصولات میانی مانند کنسانتره، گندله و غیره تولید می‌شود. ارزش افزوده ایجاد شده بسته به محصول تولیدی دارد و هر چه به محصول نهایی نزدیک‌تر باشد، ارزش افزوده ایجاد شده بیشتر است.
سابقه برنامه‌ریزی‌های معدنی و کاووش‌های سیستماتیک و علمی در ایران به قبل از جنگ جهانی دوم باز می‌گردد، در سال 1318 برای نخستین بار به همت مرحوم علی زاهدی بعد از برنامه‌ریزی چند ساله، اداره اکتشاف در کشور تأسیس شد تا پتانسیل‌ها معدنی مورد بررسی قرار گیرد و صنایع تولیدی استراتژیک جهت توسعه در کشور استقرار یابد، در این راستا آزمایشگاه‌های سنگ‌شناسی، فسیل‌شناسی، شیمی و کوره‌های تشویه و ذوب تأمین شد. اطلاعات معدنی که به صورت پراکنده و به زبان‌های مختلف در مورد ایران وجود داشت، جمع‌آوری شد. کشور از دیدگاه اکتشافی به چند ناحیه تقسیم شد و در هر ناحیه یک زمین‌شناس، چند مهندس معدن و نقشه‌بردار مشغول اکتشاف شدند، سنگ‌ها و نمونه‌های معدنی به آزمایشگاه‌های مرکز ارسال می‌شد تا مورد آزمایش قرار گیرد.
طی سه سال معادن بزرگی در آذربایجان، خراسان، کرمان، یزد، اراک و بلوچستان کشف شد. مرحوم زاهدی در همان ابتدا نگاه ویژه به صنایع فرآوری داشتند و برای استقرار بسیاری از صنایع بویژه صنعت تولید فولاد برنامه مدون داشتند. در سال 1321 به دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال کشور این فعالیت‌ها متوقف شد. پس از قریب به دو دهه وقفه در اکتشاف سیستماتیک و هدفمند، در سال 1338 به همت مرحوم نصرالله خادم سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور تأسیس شد تا کاووش‌های زمین‌شناسی و معدنی کشور ادامه پیدا کند.
از آنجا که فرآوری یکی از مهم‌ترین ارکان زنجیره صنایع معدنی است، همزمان با تأسیس سازمان زمین‌شناسی، آزمایشگاه و کارخانه نیمه‌صنعتی کانه‌آرایی و فرآوری در سازمان زمین‌شناسی پایه‌ریزی شد در آن زمان در بسیاری از معادن بزرگ کشور از جمله سرب و روی انگوران، معدنکاری با روش‌های سنتی و فرآوری به روش سنگجوری انجام می‌شد. در چنین شرایطی بخش فرآوری سازمان زمین‌شناسی با پایش معادن کشور، پتانسیل‌های قابل بهره‌برداری را شناسایی کرد. مطالعات کانه‌آرایی و فرآوری پتانسیل‌ها از جمله مس سرچشمه، مس میدوک، طلای موته، سرب و روی انگوران و بسیاری معادن دیگر در آزمایشگاه‌های کانه‌آرایی سازمان زمین شناسی انجام شد.
همزمان با هدف تجهیز این معادن با شرکت‌های بزرگ معدنی دنیا مانند دنور و آناکوندا تبادل اطلاعات شده و فلوشیت‌های پیشنهادی آنها را مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌گرفت. انقلابی که از اواسط دهه 50 تا اواسط دهه 70 شمسی در صنایع فرآوری کشور صورت گرفت و موجب تجهیز بسیاری از معادن بزرگ کشور شد، بدون شک مرهون زیرساخت و تلاش‌های بخش فرآوری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور و پیشکسوتان آن همچون آلاتان، رضا آصفی و احمد رهجو است.
در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل پتانسیل بالای تولید ارزش افزوده در صنایع فرآوری، توجه ویژه‌ای به این صنایع می‌شود. به عنوان مثال کشور ایتالیا و چین سنگ‌های ساختمانی را از معادن ایران به صورت بلوک خریداری کرده و پس از فرآوری به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند و یا کشور ژاپن که بدون داشتن منابع و ذخایر سنگ آهن و ذغال دومین تولیدکننده بزرگ‌فولاد در دنیا است. در ایجاد صنایع فرآوری مواد معدنی در یک کشور یا منطقه، دسترسی به ذخایر معدنی و انرژی ارزان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا ظرفیت‌های تعریف شده در صنایع فرآوری غالباً بزرگ و این صنایع بویژه در بخش خردایش و نرمایش انرژی قابل توجهی مصرف می‌کنند.
به عنوان مثال در مجتمع فرآوری مس سرچشمه روزانه بیش از 40 هزار تن کانسنگ فرآوری می‌شود و یا انرژی مورد استفاده در صنایع تبدیل آلومینا به آلومینیوم به حدی است که در دو دهه اخیر صنایع تولید آلومینیوم غالباً در کشورهای حوزه خلیج فارس تمرکز یافته‌اند. ایران با داشتن 7 درصد منابع معدنی دنیا و در اختیار داشتن منابع عظیم انرژی پتانسیل خوبی در این زمینه دارد. با توجه به موارد گفته شده و ظرفیت‌های موجود در کشور، سیاست‌های کلان دولتی می‌بایست از یک ثبات و وحدت رویه بر پایه تشویق و حمایت در ایجاد واحدهای فرآوری استوار باشد. همچنین تمرکز در جهت تولید محصولات جدید بویژه از کانی‌های صنعتی می‌تواند نقش مؤثری در افزایش ارزش محصولات داشته باشد.
در این راستا با بهره‌گیری از نیروی متخصص جوان در کشور، استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان در حوزه صنایع معدنی و جهت‌دهی تحقیقات دانشگاه‌های بزرگ در مسیر‌های تخصصی و ویژه در جهت رفع مشکلات صنایع فرآوری کشور می‌تواند گامی مؤثر در جهت ارتقاع سطح کمی و کیفی تولیدات صنایع معدنی کشور باشد. در همین راستا مدیریت کانه‌آرایی و فرآوری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیش از نیم قرن تجربه در زمینه انجام پروژه‌های مختلف تحقیقاتی- کاربردی و تحقیقاتی- پژوهشی بر روی انواع پتانسیل‌های معدنی کشور و با داشتن زیرساخت آزمایشگاهی و نیمه‌صنعتی مناسب آمادگی دارد تا با متخصصان دیگر سازمان‌ها، ارگان‌ها، معادن و بخش خصوصی در زمینه‌های مختلف در جهت رفع مشکلات صنایع فرآوری همکاری کند.
همچنین این مدیریت با توجه به نقش حاکمیتی خود، مسئولیت رصد و پایش چالش‌ها و تحولات صنایع فرآوری کشور، تحقیق و پژوهش در پروژه‌های مورد نیاز، تسهیل در دسترسی به اطلاعات صنایع معدنی کشور از طریق جمع‌آوری و پردازش اطلاعات این حوزه، معرفی و آموزش روش‌های نوین فرآوری مناسب با اقلیم و شرایط کشور، شناسایی و معرفی بسته‌های اقتصادی به سرمایه‌گذاران را بر عهده دارد و در راستای عمل به وظایف خود، همایش‌های تخصصی را جهت فراهم‌سازی بستر انتقال تجربیات و اطلاعات برگزار می‌نماید.
*معاون اکتشاف سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور
**مدیرکل دفتر کانه‌آرایی و فرآوری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور
