پدیده‌ای به نام مالکیت فکری

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از کانون پتنت ایران، این‌ها پرسش‌هایی است که با افزایش نسبی ارزش دارایی‌های نامشهود و اهمیت یافتن دانش و فناوری در تمامی شئون زندگی بشر، ذهن بسیاری از کارآفرینان، محققین و سیاست‌گذاران را به خود مشغول نموده است. مفهوم «مالکیت فکری» یا «Intellectual Property-IP» پاسخی است به این نگرانی‌ها و به چگونگی حفاظت از حقوق و دارایی‌های فکری نوآوران و مخترعین اشاره دارد. در ادامه به بررسی مفهوم پدیده مالکیت فکری و انواع آن خواهیم پرداخت.

مالکیت فکری چیست؟

مالکیت فکری به ابداعات و دستاوردهای ذهنی اشاره دارد. اختراعات، آثار ادبی و هنری، نمادها، نام و تصاویر مورد استفاده در تجارت و به‌طور خلاصه، تمامی دارایی‌های نامشهودی که با استفاده از قدرت فکر و ذهن انسان پدید آمده است را می‌توان در قالب دارایی‌های فکری تعریف نمود. مالکیت فکری بر اساس تقسیم‌بندی سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:

• مالکیت صنعتی شامل پتنت‌ها، نشان‌ها و علائم تجاری، طراحی‌های صنعتی و نشان‌های جغرافیایی
• کپی‌رایت آثار ادبی (مانند رمان، شعر و نمایشنامه)، فیلم، موسیقی، آثار هنری (مانند نقشه‌ها، نقاشی‌ها، عکس‌ها و مجسمه‌ها) و همچنین طراحی‌های معماری.

به طور کلی، مالکیت فکری نیز مانند سایر انواع مالکیت، دارای قابلیت ارزش­افزایی است. سوالی که در اینجا مطرح می­گردد آن است که چگونه می‌توان به منافع و مزایای مالکیت فکری دست یافت، از آن محافظت نمود و حتی آن را به دیگران انتقال داد؟ در اینجاست که مفهوم حقوق مالکیت فکری یا «Intellectual Property Rights-IPR» به میان می‌آید.

حقوق مالکیت فکری به صاحبانش اعم از مخترع یا صاحب‌ امتیاز یک پتنت، مالک یک نشان تجاری، نویسنده یا شاعر یک اثر ادبی و یا مالک یک طرح صنعتی متمایز کمک می‌کند تا از نتایج و منافع کار خود و سرمایه‌گذاری‌های انجام گرفته در راستای خلق و توسعه آن بهره‌مند شده و مانع از سوءاستفاده‌های احتمالی دیگران شوند. لازم به ذکر است که این موارد در ماده ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز مبنی بر حق استفاده و محافظت از منافع مادی و معنوی تولیدات علمی، ادبی و هنری به رسمیت شناخته شده است.

امروزه مالکیت فکری به صورت گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. منافع حاصل از کاربردهای سیستم مالکیت فکری، به قدری واضح و آشکار است که نمی‌توان جهانی عاری از این مفهوم را متصور شد. به عنوان مثال، صنعت چند ده میلیارد دلاری ضبط، چاپ و نشر صنایع نرم‌افزاری را در نظر بگیرید که میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان از آن استفاده می‌کنند. بدون کپی‌رایت به‌عنوان یکی از گونه‌های مالکیت فکری، هیچ‌کدام از این‌ها وجود خارجی نداشت. اگر مالکیت فکری نبود، مخترعین و نوآوران، انگیزه‌ای برای تولید محصولات بهتر و کارآمدتر نداشتند و نسل‌های جدید گوشی‌های هوشمند، لباس‌های انعطاف‌پذیر و ... در دسترس بشر نبود. تمام این مثال‌ها حاکی از جایگاه ویژه مالکیت فکری در زندگی کنونی بشر است.

اهمیت ترویج و اشاعه مالکیت فکری

مالکیت فکری، پدیده‌ای بسیار حیاتی برای کسب‌ و کارهای امروزی محسوب می‌شود که در عین حال، رفاه و پیشرفت بشریت نیز به آن وابسته است. صاحب‌نظران و متخصصین حوزه مالکیت فکری در تشریح اهمیت ترویج و اشاعه این مهم، همواره به چند دلیل کلیدی اشاره می­کنند:

• پیشرفت جوامع و رفاه عمومی، منوط به توانمندی و قابلیت خلق و توسعه ابداعات فناورانه و آثار فرهنگی است که ارتباطی مستقیم با مالکیت فکری دارد.

• حمایت و حفاظت قانونی از آثار و ابداعات جدید موجب افزایش سرمایه‌گذاری‌ها با هدف نوآوری بیشتر خواهد شد.
• ارتقاء و حمایت از مالکیت فکری موجب رشد اقتصادی، ایجاد صنایع جدید و همچنین افزایش کیفیت زندگی آحاد مختلف جامعه می‌گردد.

در همین رابطه، یک نظام مالکیت فکری کارآمد و عادلانه به کشورها کمک می­کند تا از پتانسیل دارایی‌های فکری به‌عنوان کاتالیزوری برای توسعه اقتصادی، افزایش سطح رفاه اجتماعی و ارتقاء فرهنگ بهره‌مند شوند. نظام مالکیت فکری، به تعادل میان منافع نوآوران و منافع عمومی کمک نموده و محیطی را فراهم می‌سازد که خلاقیت و نوآوری، به یک ارزش عمومی در جامعه بدل شود.

انواع مالکیت فکری

بنا بر منابع و مراجع مالکیت فکری مانند سازمان جهانی مالکیت فکری، دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا و متن معاهدات و کنوانسیون­های بین­المللی، حقوق مالکیت فکری را می‌توان در چند دسته متمایز جای داد. هر یک از این طبقات، به نوع خاصی از دارایی‌های فکری اشاره دارد و از ویژگی‌های منحصربه­فردی برخوردار است.

الف) پتنت: پتنت، یک حق انحصاری برای بهره‌برداری از اختراع است (محصول و یا یک راهکار فنی جدید که مشکلی را مرتفع می‌سازد). این حق انحصاری، به مدت محدود (معمولاً ۲۰ سال)، به مخترع یا صاحب ‌امتیاز آن اختراع اعطا شده و فرد بر اساس آن می‌تواند از ساخت، بهره‌برداری و فروش اختراع از سوی دیگر افراد و شرکت‌ها ممانعت ورزد. در ازاء این حق انحصاری، مخترع یا صاحب ‌امتیاز پتنت ملزم به افشای کامل اختراع خود است، به‌نحوی که یک فرد ماهر در حوزه مرتبط با موضوع اختراع بتواند آن را بازآفرینی نماید.

ب) نشان تجاری: یک علامت تجاری و نشانه‌ای متمایز برای شناسایی محصولات و خدمات یک فرد یا شرکت خاص است که کاربران از طریق آن می‌توانند محصولات فوق را از گونه‌های مشابه موجود در بازار تشخیص دهند. امروزه یک نشان تجاری می‌تواند شامل یک شکل، علامت، ترکیبی از حروف و حتی رنگ یا یک بوی خاص باشد.

ج) طراحی‌های صنعتی: طراحی‌های صنعتی به جنبه‌های زیبایی‌شناختی یک شیء اشاره داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌های سه ‌بعدی (مانند شکل) و دو بعدی (مانند الگوها، خطوط و یا رنگ‌ها) را در بر می‌گیرد. طراحی صنعتی را می‌توان یکی از عوامل کلیدی برای جلب ‌توجه مخاطب و ترغیب او به استفاده از یک کالا یا خدمت دانست. مساله­ای که منجر به استفاده از این نوع مالکیت صنعتی، در طیف وسیعی از صنایع و محصولات صنعتی مانند تجهیزات پزشکی، ساعت و جواهرات، دستگاه‌های الکتریکی و ادوات کشاورزی شده است.

د) کپی‌رایت: این نوع از مالکیت فکری با هدف حفاظت از آثار ادبی و هنری اعم از انواع کتاب، فیلم و موسیقی، تابلوهای نقاشی و ... توسعه یافته است و برخلاف سایر انواع مالکیت فکری نیازمند ثبت برای برخورداری از حقوق مرتبط نیست.

ه) نشان‌های جغرافیایی: یک نشان جغرافیایی، نوعی نشانه مورد استفاده برای کالاها و محصولات خاصی است که در یک جغرافیای خاص و با کیفیتی مشخص که مرتبط با آن ناحیه است تولید می‌گردد. به‌طور معمول، یک نشان جغرافیایی از نام محل و مبدأ محصول تشکیل شده است. به عنوان مثال، می‌توان به انواع محصولات کشاورزی که آب ‌و هوا و یا خاک یک منطقه خاص موجب ویژگی‌های کیفی منحصربه‌فردی در آن‌ها شده است (مانند روغن زیتون توسکانی (منطقه‌ای در ایتالیا) و مروارید خلیج فارس و ...) اشاره نمود.

و) اسرار تجاری: یک راز تجاری می­تواند به شکل یک فرمول، فرآیند، طراحی، ابزار و یا حتی الگوی جمع‌آوری داده‌های اطلاعاتی باشد و منجر به ایجاد یک مزیت رقابتی برای کسب و کارها شود. شرکت یا بنگاه اقتصادی از این راز تجاری محافظت نموده و اجازه نمی‌دهد تا مشتریان و رقبا به آن دست یابند. از مزایای این نوع از مالکیت فکری، در مقایسه با گونه‌هایی مانند پتنت، می‌توان به عدم محدودیت‌های زمانی مرتبط با آن‌ها اشاره نمود. البته باید توجه داشت که هیچ‌ گونه حمایت و حفاظت رسمی و قانونی از اسرار تجاری وجود نداشته و ریسک بالای افشای اطلاعات بر عهده کسب ‌و کار خواهد بود. یکی از بهترین مثال‌ها برای اسرار تجاری، فرمولاسیون تولید کوکاکولا است که همچون یک راز تجاری بسیار ارزشمند، برای سال‌های متمادی از سوی دارندگان آن حفاظت شده است.