زشت و زیبای سربازی اجباری / طرح سربازی اختیاری امکان‌ پذیر است؟

به گزارش اقتصاد آنلاین، در برنامه اقتصاد ایران در‌گذار از بحران که هر هفته چهارشنبه ساعت ۲۰ به‌طور زنده از صفحه اینستاگرام اقتصاد آنلاین و با حضور صادق الحسینی و علی مروی، کارشناسان اقتصاد ایران برگزار می‌شود، چالش‌های پیش روی اقتصاد ایران مورد بحث وگفت‌وگو قرار می‌گیرد. در ادامه، شرح گزارش قسمت بیستم این برنامه که در تاریخ بیست و دوم اردیبهشت ماه برگزار شد و به واکاوی بحث سربازی اجباری در ایران و راهکارهایی برای اصلاح آن می‌پردازد، آمده است.

زندگی ۶۰۰ هزار نفر در ایران متاثر از قانونی است که برای نخستین بار توسط ناپلئون وضع شد و پس از آن برای نخستین بار به‌دست رضاشاه در ایران اجرایی شد. درحال‌حاضر به واسطه قانون سربازی اجباری، سالانه معادل حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان مالیات پنهان( انجام خدمت سربازی) توسط سربازان به دولت پرداخت می‌شود. این مالیات از جوانانی گرفته می‌شود که در بهترین سنین عمر خود برای مولد بودن و کار کردن قرار داشته و به خاطر تجربه و مهارت پایین، غالباً در دهک‌های پایین درآمدی قراردارند.

اهمیت سربازی اجباری

سربازی اجباری در هر کجای دنیا دارای ابعادی غیرمنصفانه و غیر کاراست. به همین خاطر از منظر اغلب قریب به اتفاق اقتصاددانان پذیرفتنی نیست. سربازی اجباری یک نوع مالیات از نسل جوان و آماده به کار است که در ابتدای سنین جوانی و قبل از ورود آن به بازار کار گرفته می‌شود و از آنجا که بعد از اتمام آخرین مقطع تحصیلی افراد و پیش از شروع فعالیت شغلی آنها باید ۲ سال از عمر خود را صرف این کار نمایند، نفس فرد را گرفته و اثر تصاعدی منفی بر ادامه زندگی او دارد. غیرمنصفانه بودن این قانون به این سبب است که این مالیات از افرادی گرفته می‌شود که هنوز شروع به کار نکرده و هیچ ثروتی ندارند. اجباری بودن سربازی در کنار دستمزد پایین آن منجر به ایجاد اضافه تقاضا توسط نیروهای مسلح و در نتیجه هدررفت نیروی انسانی می‌شود و علیرغم تصور عام مبنی بر اینکه سربازی اجباری سبب کاهش هزینه‌های دفاع ملی می‌شود، با در نظر گرفتن هزینه‌های ضمنی و آشکار شاهد افزایش هزینه‌های دفاع ملی و انتقال این هزینه‌ها از عموم مردم به سربازان هستیم. ضمن اینکه برخی اوقات کرامت انسانی هم در آن رعایت نمی‌شود. میزان این مالیات پنهان برابر با تفاوت حقوق پرداخت شده به سربازان با حقوقی است که باید برای جذب افراد داوطلب به همان تعداد پرداخت شود. اجبار رفتن به سربازی که باید یک کار میهن پرستانه و مقدس برای دفاع از ناموس و میهن باشد، آن را به ضد خودش تبدیل می‌کند.

از جمله تبعات دیگر سربازی اجباری، نیاز به تعداد بالای سرباز نسبت به حضور افراد داوطلب و حرفه‌ای است. از آنجا که سربازان وظیفه نسبت به افرادی که به صورت داوطلبانه و به صورت حرفه‌ای در نیروهای مسلح جذب می‌شوند، در دوره‌های کوتاه‌تری حضور دارند؛ بنابراین نیاز به پرسنل بیشتری در نیروهای مسلح برای آموزش و نظارت بر سربازان وجود دارد. ضمن اینکه سطح مهارت این سربازان عمیق نخواهد بود و سبب آسیب رسیدن به این افراد و عدم کارایی آنها می‌شود. کما این که دیده می‌شود برخی از شهدای مرزی از سربازان هستند. چه بسا اگر به جای آنها نیروهای حرفه‌ای باشند، درگیری‌ها منجر به شهادت آنها نشود. ضمن اینکه ممکن است افرادی که وارد نظام وظیفه می‌شوند اصلاً مناسب آن کار نبوده، از آن متنفر هستند و یا اینکه در جای دیگری می‌توانند مولدتر باشند. همین وجود تنفر در برخی از افراد منجر به اختلال در انگیزه‌ها می‌شود؛ به این معنا که افراد تنها برای فرار از سربازی اقدام به ادامه تحصیل یا مهاجرت می‌کنند. ضمن اینکه این نوع سربازی یک صدمه جدی به مقبولیت نظام و انقلاب زده است.

چنان چه در ادامه خواهیم دید در بیشتر کشورها خدمت سربازی اجباری به سربازی داوطلبانه تبدیل شده که عادلانه‌تر و کاراتر خواهد بود. مادامی که سربازی اجباری در کشور وجود داشته باشد، لزوم معافیت برخی افراد و اقشار نیز وجود خواهد داشت که امکان شکل‌گیری فساد و رانت را در این زمینه ایجاد کرده و این تبعیض را آزاردهنده‌تر می‌کند. عدم کارایی سربازی اجباری از منظر دیگر بدین جهت است که در بهترین سال‌های عمر جوانان، فشار خاصی را به آنها وارد و از امکان مهارت آموزی، جست و جوی کار و ورود به بازار کار محروم می‌کند.

سربازی در ایران و جهان

برای مقایسه سربازی در ایران و جهان اگر به نقشه زیر توجه کنیم، مشاهده می‌شود که قانون سربازی اجباری در تعداد معدودی از کشورهای دنیا وجود دارد.

چنانچه مشاهده می‌شود قسمت‌های قرمز شکل نشان دهنده کشورهای دارای سربازی اجباری هستند که شامل ایران، ترکیه، دانمارک، کره جنوبی و چند کشور دیگر است. هر چند معنای سربازی اجباری در آن کشورها متفاوت از ایران است و در کشورهایی که به رنگ زرد نشان داده شده‌اند مانند روسیه، این قانون به صورت محدود اجرا می‌شود.

در برخی از کشورها سربازی اجباری بوده و به مرور زمان لغو شده‌است. در شکل زیر روند لغو سربازی اجباری در برخی از کشورها از سال ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۰ نشان داده شده است.

همانگونه که مشاهده می‌شود اغلب کشورهایی که سربازی اجباری داشته‌اند، از طرف‌های حاضر در جنگ جهانی هستند و بعد از جنگ جهانی این قانون را لغو کرده‌اند.

برای بررسی جزییات سربازی اجباری در کشورهای جهان ابتدا به سراغ ترکیه می‌رویم. در کشور ترکیه سربازی برای مردان ۲۰ تا ۴۱ سال اجباری است. هر چند بعد از آمدن اردوغان درسال ۲۰۰۳ سربازی برای افرادی که تحصیلات دانشگاهی ندارند به ۱۵ ماه و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی به ۱۲ ماه کاهش یافت. برای شهروندان ترکیه‌ای هم که سه سال در خارج از ترکیه زندگی کرده‌اند امکان خرید سربازی پس از طی یک دوره آموزشی ۲۱روزه وجود دارد. زنان نیز مجبور به خدمت در نظام نیستند اما می‌توانند افسر بشوند. اما در کره جنوبی به دلیل شرایط خاص و نزاع همیشگی این کشور با کره شمالی، سربازی اجباری ۱۸ تا ۲۱ ماه و یا ارائه ۵۴۴ ساعت خدمات اجتماعی در طی سه سال ضروری است. در دانمارک طبق قانون اساسی، تمامی مردانی که از سلامتی کامل برخوردارند باید به خدمت اجباری بروند. سربازی در این کشور چهار ماه است و غالباً برای افراد ۱۸ تا ۲۷ سال اجباری است اما برای افراد بالای ۲۷ سال، در صورت نرفتن به سربازی، محدودیتی وجود ندارد. در این کشور افراد می‌توانند به جای چهار ماه رفتن به سربازی، شش ماه خدمات اجتماعی مانند کمک در هنگام بلایای طبیعی مانند سیل، آتش‌سوزی و... یا کار در خارج از کشور و در کشورهای جهان سوم را انتخاب کنند.

برای نمونه، از جمله کشورهایی که سربازگیری محدود دارند می‌توان به کشور روسیه اشاره کرد. در این کشور سربازی برای افراد بین ۱۸ تا ۲۷ سال اجباری بوده و برابر با ۱۲ ماه است. بعد از گذشت سن افراد از ۲۷سال و همچنین افرادی که به دانشگاه می‌روند از رفتن به خدمت سربازی معاف هستند، البته بعد از پایان تحصیلات بسته به نیاز ممکن است به صورت گزینشی از آنها استفاده شود. کشور چین با وجود داشتن قانون سربازی اجباری و جمعیت کلان، تا به حال این قانون را اجرا نکرده است. سوئیس با داشتن ۲۲۰ هزار نفر نیروی احتیاط، دارای بزرگترین نیروی شبه نظامی در جهان است. بنابر قانون اساسی فدرال، خدمت نظامی برای مردان اجباری است. این خدمت مشتمل بر ۱۸ تا ۲۱ هفته آموزش ابتدایی (بر حسب شاخه یگانی) و ۳ هفته آموزش مجدد در طول هر سال است. میزان این آموزش‌های سالانه که موازی با میزان درجه افزایش می‌یابد، باید به حد معینی برسد (این مقدار برای سربازان صرف ۲۶۰ روز است). در این کشور خدمت برای زنان داوطلبانه است اما از همه نظر با خدمت مردان برابر است. افراد در صورت عدم تمایل، می‌توانند به جای خدمت نظامی، یکی از خدمات غیرنظامی را به مدت ۳۹۰ روز بر عهده بگیرند. در سال‌های اخیر معافیت‌های تعویقی پزشکی و معافیت از آموزش‌های ابتدایی نظامی افزایش چشم‌گیری یافته‌است و تنها ۵۵٪ تا ۶۰٪ مردانی سوئیسی واقعاً خدمت نظامی خود را کامل می‌کنند.

تمام شهروندان مرد و زن اسرائیلی در سن ۱۸ سالگی مشمول خدمت وظیفه می‌شوند. حریدی‌ها (گروهی از یهودیان) در طول تحصیلات مذهبی، اعراب اسرائیلی که جزو جوامع غیر یهودی این کشور هستند، زنان باردار و افرادی که از لحاظ روانی یا جسمی صلاحیت لازم را نداشته باشند، از این خدمت معاف هستند. سربازی برای مردان و زنان اجباری است و طول خدمت سربازی برای مردان ۳۰ و زنان ۲۴ ماه است.

تمام مردانی که در مکزیک به سن ۱۸سالگی می‌رسند باید برای طی دوره خدمت وظیفه به مدت یک سال اقدام کنند. انتخاب افراد توسط نوعی سامانه قرعه‌کشی انجام می‌گیرد و هر کس که قرعه‌اش یک توپ سیاه‌رنگ باشد باید به عنوان یک نیروی احتیاطی به مدت یک سال به هیچ فعالیت شغلی دست نزند و در پایان سال، کارت پایان خدمت دوره ضرورت را دریافت کند. کسانی که توپ سفید می‌آورند باید شنبه‌ها در گردان خدمت نظامی ملی، که تماماً از نیروهای وظیفه تشکیل شده‌است خدمت کنند. کسانی که به خدمات اجتماعی علاقه دارند می‌توانند به عنوان معلم یا مربی ورزش در نهضت‌های سوادآموزی شرکت کنند. در برخی از شهرها مانند مکزیکوسیتی یا وراکوز انتخاب سومی نیز وجود دارد: کسانی که در مکزیکوسیتی به آنها توپ سرخ برسد، باید به مدت یک سال در گردان چترباز خدمت کنند و کسانی که در وراکوز توپ آبی به‌دست آورند باید در نیروی دریایی شهر وراکوز خدمت کنند.

در برزیل، هنگامی که مردان به سن ۱۸ سالگی می‌رسند باید ۱۲ ماه به کشور خود خدمت نظامی‌کنند. هر چند به‌طور رسمی تمام مردان باید به خدمت بروند اما استثناهای متعددی وجود دارند که باعث می‌شوند عملاً خدمت نظامی محدود به داوطلبان باشد. بیشتر اوقات خدمت نظامی در پایگاه‌های نظامی نزدیک به منزل نفرات اجرا می‌شود و دولت معمولاً از کسانی که قصد رفتن به دانشگاه را دارند یا دارای شغل ثابتی هستند نمی‌خواهد که به خدمت سربازی بروند.

خالی از لطف نیست که چند شاخص دیگر مرتبط با سربازی اجباری را در دنیا مورد مقایسه قرار دهیم. همان گونه که در شکل زیر مشاهده می‌شود در کشور‌هایی که در شکل زیر با رنگ آبی نشان داده شده‌اند، سربازی برای زنان و مردان اجباری است.

بررسی طول دوره سربازی در جهان نیز حاکی از قرارگیری ایران با طول دوره ۲۴ ماهه خدمت سربازی، در رده کشورهایی با بالاترین طول دوره سربازی است در شرایطی که تنها یک کشور آفریقایی طول دوره سربازی بیشتری از ایران دارد.

مقایسه سرانه نیروی نظامی فعال به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت در ایران با سایر کشورهای جهان نشان می‌دهد ایران دارای جمعیت نظامی بالاتری از متوسط سرانه جهان است و تنها در چند کشور مانند عربستان که در حال جنگ است، سرانه نیروی نظامی بالاتری از ایران است.

مشکلات سربازی در ایران

نخستین مشکل سربازی در ایران اجباری بودن آن است. اما ایرادی که بزرگتر از مشکل اجباری بودن آن است، حقوق پایینی است که به سربازان داده می‌شود. این حقوق به طور میانگین در سال۱۳۹۹ برای هر سرباز برابر با ۳۳۴ هزار تومان بوده که در سال ۱۴۰۰ با تلاش‌های صورت گرفته به طور متوسط به یک میلیون و ۱۰۰ هزار تومان در ماه رسیده‌است.

مالیاتی به نام سربازی اجباری

از منظر اقتصادی، گذراندن دوره سربازی به عنوان مالیاتی شناخته می‌شود که توسط پسران در سن ۱۸ تا ۴۰ سال در ایران و به واسطه صرف زمان و انجام کار پرداخت می‌شود. به بیان ساده تر جوانانی که در این محدوده سنی قرار دارند طبق قانون سربازی اجباری، باید با انجام کاری به دولت سود برسانند که می‌توان انجام این کار را به عنوان پرداخت یک مالیات پنهان در نظر گرفت. اگر بخواهیم معادل ریالی این مالیات را حساب کنیم باید اختلاف بین حقوق پرداختی به هر سرباز را با حداقل حقوق مصوب دولت محاسبه نمود. بر همین اساس در سال ۱۳۹۹ هر سرباز به طور میانگین بالغ بر ۵۴ میلیون تومان و در سال ۱۴۰۰ حدود ۶۲ میلیون تومان مالیات پنهان در طی دوران سربازی خود پرداخت کرده است. مجموع این مالیات پنهانی که سربازان عملاً به جای آن برای دولت و نیروهای مسلح کار می‌کنند، در کشور در سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به تربیب برابر است با ۱۵ و ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده است.

مقایسه این مالیات با یارانه‌های پنهانی که در کشور پرداخت می‌شود درک مناسبی از اندازه این مالیات‌ها در کشور به ما می‌دهد.

شکل بالا میزان یارانه‌هایی است که دولت در سال ۱۳۹۸ برای انرژی پرداخت کرده‌است. مشاهده می‌شود که در این سال ۴۶۲ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان گاز، ۴۴۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان بنزین و ۱۷۸ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان ارز ۴۲۰۰ تومانی در این سال پرداخت شده‌است این در حالی است که مالیات پنهان سربازان در آن سال برابر با ۱۲ هزار میلیارد تومان و در سال ۱۴۰۰ برابر با ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده است. چنانچه مشاهده می‌شود میزان این مالیات در برابر یارانه‌های مختلف تخصیصی دولت اندازه کوچکی دارد، مالیات ناچیزی که منجر شده دولت برای به‌دست آوردن آن زندگی ۶۰۰ هزار نفر را تحت فشار قرارداده و دستمزد مناسبی نیز به آنها پرداخت نکند.

جایگزین سربازی اجباری چیست؟

به عنوان پیشنهاد اول می‌توان گفت؛ سربازی اجباری مانند بسیاری از کشورها باید جای خود را به سربازی داوطلبانه داده و دستمزد آن به نحوی تعیین شود که به میزان نیاز، داوطلب متقاضی برای آن وجود داشته باشد. هر چند، در دهه‌های گذشته به علت عدم استفاده مناسب از پنجره جمعیتی کشور بین ۳.۵ تا ۵ میلیون بیکار در کشور وجود دارد و پیش‌بینی می‌شود حتی در صورت پرداخت حداقل دستمزد، فراتر از تعداد مورد نیاز داوطلب متقاضی برای آن وجود داشته‌باشد.

تامین منابع این طرح از دو طریق امکان‌پذیر است. منبع اول از محل بودجه عمومی دولت است. تبدیل سربازی اجباری به سربازی داوطلبانه منجر به صرفه جویی قابل توجهی در خود هزینه‌های دولت می‌شود. به عنوان نمونه می‌بینیم که میزان مالیات‌های پنهان سربازان آمریکایی در جنگ ویتنام برابر با هشت میلیارد دلار برآورد شده بود. از طرفی هزینه دستگاهی که وظیفه مدیریت، آموزش و نظارت بر این سرباز‌ها راداشت، برابر با چهار میلیارد دلار شده بود. بنابراین حذف سربازی اجباری صرفه جویی قابل توجهی می‌تواند در بودجه عمومی دولت داشته باشد که منبعی برای حقوق این سربازان تلقی می‌شود. از طرف دیگر مقداری از این منابع هم باید از طریق اصلاح نظام مالیاتی و وضع مالیات بر درآمد تامین شود. از آنجا که فلسفه پرداخت مالیات به دولت در قبال ارائه خدمات عمومی است و امنیت نیز به عنوان یک خدمت عمومی تلقی می‌شود، همه مردم باید مالیات این خدمت را پرداخت کنند و پرداخت آن تنها توسط یک سری از افراد جامعه، منطقی نیست.

منبع دوم برای تامین هزینه‌های سربازی داوطلبانه، وضع مالیات امنیت است که مشتمل بر وضع مالیات بر اقلام خاصی همچون عوارض خروج از کشور، عوارض سالانه املاک و مستقلات با ارزش بالاتر از حد آستانه، عوارض سالانه خودروهای لوکس و مالیات بر واردات خودروهای لوکس است. این منبع در اولویت دوم نسبت به منبع اول قرار دارد.

از آنجایی که همه مردم از امنیت بهره‌مند می‌شوند، پرداخت هزینه این امنیت از بودجه دولت عادلانه بوده ضمن اینکه هیچ ظلمی به سرباز در این راهکار نمی‌شود، زیرا خود او حاضر است به صورت داوطلبانه با دستمزد پیشنهادی خدمت کند. اما عیب این راهکار آن است که در این راهکار ممکن است در صورت محکم و دقیق نبودن سازوکار قانونی آن نیروهای مسلح در پرداخت حق این سربازها کوتاهی کنند. کما اینکه تا سال ۱۳۹۹ نیز که باید طبق قانون به اندازه ۶۰ تا ۹۰ درصد حداقل حقوق به سربازها پرداخت می‌شد در اجرای این قانون کوتاهی می‌شد.

پیشنهاد دوم برای برداشتن سربازی اجباری، ایجاد بازار سربازی است. هرچند مالیات ۲۰ هزار میلیاردی سربازان در مقایسه با بودجه یک هزار و ۲۰۰ هزار میلیاردی دولت مبلغ قابل توجهی نبوده و همان طور که گفته شد، امکان فراهم کردن آن وجود دارد اما اگر فرض کنیم این امکان برای دولت فراهم نباشد، دولت می‌تواند با ایجاد بازار سربازی آن را داوطلبانه کند. به این معنا که هر کس مایل است با دریافت حداقل حقوق به سربازی برود و هر کس مایل به رفتن به سربازی نیست باید مالیات معادل حضور خود را که معادل همان حداقل حقوق به ازای هرماه هست را بپردازد. از این طریق بودجه لازم برای پرداخت حقوق برای سربازی داوطلبانه تامین می‌شود. از طرف دیگر داوطلبانه بودن سربازی می‌تواند برای نیروهای مسلح نیز مفید باشد. از آنجا که فرد به صورت داوطلبانه آمده، می‌تواند مفید تر واقع شده و تحت آموزش بلند مدت قرار بگیرد و حتی مدت زمان بیشتری را در سربازی بماند.

اما سوالی در اینجا مطرح می‌شود که بازار سربازی چه تفاوتی با خرید سربازی در سال‌های گذشته دارد؟ آیا ایجاد این بازار منجر به ایجاد تبعیض و نابرابری، بین افراد فقیر و ثروتمند نمی‌شود؟ در پاسخ این سوال می‌توان گفت که درآمد خرید سربازی تا پیش از این متعلق به دولت بود و عملاً پرداخت آن نفعی به افرادی که به سربازی می‌رفتند نداشت اما در این روش هزینه‌ای که افراد برای خرید سربازی خود می‌کنند، صرف پرداخت حقوق به افرادی می‌شود که به سربازی می‌روند. از طرف دیگر در شرایط فعلی که افراد فقیر و ثروتمند هر دو باید با حقوق بسیار ناچیز به سربازی بروند، زیان بیشتری نصیب افراد فقیر می‌شود؛ زیرا فردی که از لحاظ مالی ضعیف است، با وجود صرف وقت و جوانی خود چیزی به‌دست نمی‌آورد و از آنجا که این دو سال اثر حیاتی و تصاعدی در روند مهارت آموزی و کار و اشتغال او دارد، از زندگی خود عقب می‌ماند اما فرد ثروتمند فقط زمان خود را صرف کرده و به دلیل توانمدی مالی بالا در زندگی با مشکل مواجه نمی‌شود. اما بازار سربازی علاوه بر مزایایی که برای آن شمرده شد می‌تواند منجر به ایجاد شغل برای افراد بیکار شده و درآمد آن سرمایه اولیه‌ای برای ادامه کار و زندگی افراد شود و چون این پول از طبقات بالای جامعه گرفته می‌شود، از لحاظ عادلانه بودن آن نیز مناسب است.

اجرای هر یک از راهکارهای بیان شده نیازمند یک پویش اجتماعی و مطالبه‌گری توسط افرادی است که ذینفع داوطلبانه شدن سربازی در ایران هستند.