کریدور سبز گمرکی میان ایران و روسیه؛ مزایا و موانع
گمرکات کشور نقش کلیدی و اساسی در افزایش صادرات دارند و می‌توانند با انجام اقدامات مختلف به تسهیل فعالیت‌های تجاری صادرکنندگان کمک به سزایی داشته باشد. تهیه اسناد و مدارک ارسال کالا برای گمرکات در کشورهای مبدا و مقصد، زمان بازرسی و ترخیص کالا و هزینه‌های آن، از مهمترین سازوکارهای گمرکی است. باید دانست موافقت‌نامه‌های مختلف گمرکی با کشورهای هدف، می‌تواند تسهیل کننده امر صادرات باشد.
در همین حوزه تفاهم نامه‌ای با عنوان " کریدورتسهیل شده گمرکی " میان دو کشور ایران و روسیه وجود دارد که با تلاش و اقدامات گمرک جمهوری اسلامی ایران زمینه‌ساز تجارت و صادرات آسان‌تر به روسیه شده است. اما استفاده و بهره بردن از مزایای این مسیر نیاز به زیرساخت‌ها و الزاماتی دارد. در این راستا مصاحبه‌ای با مهندس حسین کاخکی، مدیر کل دفتر همکاری‌های بین‌الملل گمرک جمهوری اسلامی ایران، توسط اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی تهران انجام شده است که در آن ابعاد و زوایای کریدور سبز گمرکی مورد بررسی قرار گرفته و مشروح آن در ادامه آمده است:
چیستی کریدورتسهیل شده (کریدور سبز)گمرکی
مدیر کل دفتر همکاری‌های بین‌الملل گمرک جمهوری اسلامی ایران درباره این که به طور کلی کریدور سبز گمرکی چیست گفت: کریدور تسهیل شده گمرکی ابتکار عملی بود که گمرک روسیه برای گسترش و تسهیل تجارت با کشورهای همسایه و منطقه – بالاخص کشورهایی که ظرفیت و پتانسیل خوبی در حوزه تجارت دارند – ایجاد کرد. کشور روسیه در این طرح سازوکار و مکانیزمی را طراحی کرد تا بتواند برای کشورهایی که با آنها مراودات تجاری دارد تسهیلاتی را فراهم کند.
زمان ایجاد کریدور سبز گمرکی میان ایران و روسیه
حسین کاخکی در این باره که چه زمانی ایجاد چنین کریدوری مطرح شد اعلام کرد: در سال 1395 ما در گمرک جمهوری اسلامی ایران مذاکراتی با گمرک روسیه پیرامون چگونگی ایجاد این کریدور برای کشورمان داشتیم تا به واسطه آن فعالان اقتصادی و صادرکنندگانی که در حوزۀ تجارت با کشور روسیه فعالیت می‌کنند از این تسهیلات بهره‌مند شوند. لذا در سال 1395 با دعوت از رئیس گمرک روسیه به تهران، چارچوب مذاکراتی در این حوزه انجام دادیم و یک سند همکاری با عنوان تفاهم‌نامۀ کریدور تسهیل‌شدۀ گمرکی به امضا رساندیم. در این راستا طرف روس خواستار معرفی بازرگانان و فعالین اقتصادی برای استفاده از این تسهیلات شدند. ما نیز طی جلسات مشترک با سازمان توسعۀ تجارت، اتاق بازرگانی، وزارت کشاورزی و کلیۀ سازمان‌هایی که به گونه‌ای با روسیه مراوده داشتند، به طراحی مکانیزمی پرداختیم تا بر اساس آن افراد و مجموعه‌های تجاری را معرفی کنیم.
سازوکار شروع به کار این مسیر
مدیر کل دفتر همکاری‌های بین‌الملل گمرک جمهوری اسلامی ایران در مورد فعالیت‌ها و اقدامات برای شروع این پروژه افزود: در ابتدای کار یک فهرست شامل 20 مجموعه تجاری و تولیدی را به گمرک روسیه معرفی کردیم. گمرک روسیه نیز بر اساس معیارها و شاخص‌های موجود به بررسی این فهرست پرداخت و سلسله شروطی را قائل شد. البته این شروط گمرک روسیه از نگاه شرکت‌های ایرانی نسبتا سختگیرانه قلمداد می‌شد.
شروط و زیرساخت‌های راه‌اندازی کریدور سبز گمرکی
وی با اشاره به برخی از شروط ایجاد کریدور تسهیل شده گمرکی گفت: از جمله شروط گمرک روسیه آن بود که شرکتی که معرفی می‌شود باید دارای پتانسیل‌های قوی صادراتی باشد و بتواند در سطح گسترده با کشور روسیه مراودات تجاری داشته باشد یا به عبارت دیگر افراد و شرکت‌هایی که فعالیت بازرگانی کمتری دارند و در اصطلاح خرده‌پا محسوب می‌شوند، حتی‌الامکان وارد این چرخه نشوند. لذا بعضا شرایطی که شرکت‌های معرفی شده داشتند مورد پذیرش آنها واقع نمی‌شد. از شروط دیگر این بود که شرکت‌های ایرانی باید شرکای تجاری روس خود را نیز معرفی کنند؛ بدین معنا که یک شرکت ایرانی که به مقصد روسیه صادرات دارد می‌بایست مشخصات کامل خریدار یا واردکننده را اعلام کند. این مسئله نیز بنا به دلایلی از طرف صادرکنندگان کشور ما قابل پذیرش نبود. چرا که اغلب این نگرانی را داشتند که اطلاعات تجاری‌شان مورد سواستفادۀ دیگران قرار بگیرد.
حسین کاخکی ادامه داد: ضمن این که آن شریک یا واردکننده روسی هم که از سمت شرکت‌های ایرانی معرفی می‌شدند، از لحاظ سابقه فعالیت، باید دارای ریسک پایین تلقی می‌شدند. بنابراین نه تنها شرکت ایرانی مورد بررسی قرار می‌گرفت تا مشخص شود سابقه تخلف صادراتی نداشته باشد بلکه طرف‌های روس آنان نیز که واردکننده کالای ایرانی بودند، بررسی می‌شدند تا برای مثال تخلف گمرکی در طول فعالیت‌های شرکت وجود نداشته باشد.
وی افزود: باید دانست بحث قاچاق و تخلف گمرکی و به دنبال آن جرایم گمرکی از شاخص‌های بسیار مهم برای تعیین اعتبار تجار و صادرکنندگان است. در این مباحث گمرک روسیه بسیار حساس است و در نهایت از مجموع شرکت‌هایی که به گمرک روسیه معرفی نمودیم تنها چهار شرکت از فیلترها عبور کردند و پذیرفته شدند.
موانع گسترش کریدور سبز گمرکی
مدیر کل دفتر همکاری‌های بین‌الملل گمرک جمهوری اسلامی ایران گفت: حتی ما در دو دوره فراخوان پیوستن شرکت‌ها به کریدور سبز را انجام دادیم اما فقط چهار شرکت احراز صلاحیت شدند. ضمنا شرکای روسی هم که این چهار شرکت معرفی کرده بودند مورد پذیرش گمرک روسیه قرار گرفتند. این چند مجموعه فعالیت خود را در این قالب انجام می‌دهند. اما متاسفانه بحث کریدور سبز گمرکی در میان بازرگانان و فعالین اقتصادی حوزه روسیه فراگیر نشد. علت آن هم این بود که شروط گمرک روسیه را سختگیرانه تلقی می‌کردند و بسیاری از صادرکنندگان ما تمایل به مشارکت در این موضوع نداشتند.
کاخکی با اشاره به فرصت‌های ایجاد شده از طریق این مسیر افزود: در مقطعی هم که روسیه با ترکیه دچار مشکلات سیاسی شد، واردات میوه و تره‌بار و خشکبار را از مسیر ترکیه متوقف کرد. در آن برهه روس‌ها بسیار تمایل داشتند که محصولات ایرانی را جایگزین واردات کالاهای ترک کنند و در واقع این تسهیلات را قائل شدند.
راهکار بهره‌مندی هر چه بیشتر از کریدور سبز
وی در پاسخ به این سوال که برای گسترش استفاده از مزایای این کریدور چه پیشنهاداتی دارید، تاکید کرد: به نظر می‌رسد برای استفاده از تسهیلات و مزایای کریدور سبز باید کنسرسیوم صادراتی داشت. در حال حاضر روسیه با کشور ترکیه نیز دارای کریدور سبز گمرکی است اما بدین گونه نیست که صد شرکت ترک پذیرفته شده باشند بلکه ترکیه با داشتن کنسرسیوم‌های صادراتی در اقلام و صنایع مختلف، از تسهیلات گمرکی این مسیر استفاده می کند. برای مثال در تولید و صادرات محصولات لبنی، ممکن است 20 شرکت ترک در حال فعالیت باشند اما تحت لوای یک کنسرسیوم به روسیه صادرات داشته باشند . متاسفانه در ایران کنسرسیوم‌های صادراتی به درستی شکل نگرفته و در حوزه تشکلهای صادراتی دچار ضعف هستیم. علاوه بر این میان بعضی از تجار و صادرکنندگان ایرانی رقابت منفی و مخرب در کشورهای مقصد وجود دارد که این امر باعث بروز مشکلات جدی می‌شود. بدین مفهوم که با پیشنهاد قیمت پایین تر نسبت به رقبا سعی در بدست آوردن سهم بازار آنها باشند
کاخکی با اشاره به نواسانات کیفیت محصولات صادراتی ایران افزود: موضوع دیگر عدم ثبات در کیفیت کالاهای صادراتی بعضی از محصولات است. برای مثال دفعات اول محصولات دست‌چین و نمونه صادر می‌شود اما در سری‌های بعد محصولات با کیفیت پایین‌تر ارسال می‌گردد. این معضل نیز متاسفانه در صادرات بلند مدت و برند ساخت ایران اثرات سوء بر جا می‌گذارد.
مزایای کریدور سبز گمرکی
مدیر کل دفتر همکاری‌های بین‌الملل گمرک جمهوری اسلامی ایران با بررسی مزایای این مسیر گفت: از مهمترین مباحث در بحث تجارت، زمان و هزینه است. هر چقدر بتوان زمان و هزینه صادراتی را کاهش داد، تجارت موفق‌تری انجام خواهد شد. از لحاظ زمان در کریدور سبز گمرکی، پذیرش کالاهای صادراتی در خارج از نوبت و با سرعت بیشتری انجام می‌شود. برای مثال اگر 100 کامیون در صف گمرک باشند، کامیونی که حامل محموله شرکتی است که در کریدور سبز به ثبت رسیده است خارج از صف وارد گمرک شده و تشریفات گمرکی آن در سریع‌ترین زمان انجام خواهد شد. این مزیت در مسیر زمینی وجود دارد. در مسیر دریایی نیز، پس بارگیری کالا در بنادر شمالی کشورمان و سپس تخلیه در بنادر جنوبی روسیه، محموله شرکت‌هایی که از کریدور سبز استفاده می‌کنند در اولویت انجام تشریفات گمرکی و بارگیری مجدد برای انتقال به شهرهای دیگر روسیه قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: از دیگر تسهیلات کریدور سبز پذیرش حداقل اسناد است. در چهارچوب گمرک چه برای رویۀ صادرات و واردات و چه برای رویۀ ترانزیت، مجموعه‌ای از اسناد باید به گمرک ارائه شود. گاهی اوقات ممکن است تهیه برخی اسناد زمان‌بر باشد. برای مثال ممکن است یک سند خاص از مجموعه اسناد قابل ارائه هنوز آماده ارائه نباشد و از طرفی کالای صادراتی، محصولی مانند میوه و تره‌بار است که فسادپذیری بالایی دارد و باید در اسرع وقت به مقصد برسد. اگر شرکتی در چارچوب کریدور سبز باشد می‌تواند با تعهدنامه‌ای، ضمانت کند که این سند را طی چند روز آتی به گمرک تسلیم خواهد کرد و گمرک نیز این تعهدنامه را در این مدت بجای سند اصلی می‌پذیرد تا تاجر بتواند کالای خود را در موعد خود به مقصد برساند.
حسین کاخکی افزود: در تابستان سال جاری نشستی میان گمرک جمهوری اسلامی ایران با اتاق‌های بازرگانی سراسر کشور به میزبانی معاونت تشکلهای صادراتی اتاق یازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی ایران عنوان متولی بخش خصوصی برگزار شد. در این جلسه به تشریح چیستی کریدور سبز گمرکی و مزایای آن پرداخته شد. در این نشست تاکید شد که یکی از مهمترین مسائل، فقدان کنسرسیوم‌های قوی صادراتی است که با ایجاد چنین سازوکاری می‌توان در حوزه صادرات، دستاوردهای بزرگی را به ارمغان آورد.
مدیرکل دفتر همکاری‌های بین‌الملل در پایان از ارائه پیشنهاد جدید گمرک روسیه تحت عنوان فعالان اقتصادی مجاز (AEO) خبر داد و اعلام کرد گمرک روسیه در نظر دارد پروژه کریدور تسهیل شده گمرکی یا کریدور سبز را در پروژه فعالان اقتصادی که یک مفهوم جهانی شناخته شده تحت عنوان فعالان اقتصادی مجاز (Authorized Economic Operator) است ادغام و با دایره شمول وسیع تر از لحاظ تنوع کالایی و اشخاص را به گمرک ایران پیشنهاد دهد. بدیهی است پس از دریافت این پیشنهاد، همکاران ما جزئیات آن را بررسی و اتخاذ تصمیم خواهند کرد.
*کارشناس میز روسیه اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی تهران
