بندر چابهار؛ دریچه‌ای برای بین المللی شدن گذرگاه ایران

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران،  البته انتظار می‌رفت هند علاوه بر این بندر، در خط آهن چابهار و زاهدان و پس از آن تا مرز سرخس و ترکمنستان نقش آفرینی کند. همان زمان هند اعلام کرد قصد دارد 20 میلیون دلار در توسعه زیر ساخت‌های راه‌آهن چابهار – زاهدان سرمایه‌گذاری کند. این خط آهن بخشی از کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال- جنوب INTC است که شهر مومبای هند را به سنت پطرزبورگ روسیه متصل می‌کند. اما با وجود اهمیت استراتژیک بندر چابهار به‌عنوان دروازه ورودی هند به افغانستان، آسیای مرکزی و کشورهای مشترک المنافع در طول 4 سال گذشته و با وجود کسب مجوز از امریکایی‌ها پیشرفت نامحسوسی در توسعه این بندر داشته است. اخیراً بواسطه تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای شاهد تحرکاتی از سوی هند و ازبکستان در نشست‌های متعدد درخصوص مشارکت در توسعه بندر چابهار بوده‌ایم. آخرین نشست در چند روز گذشته میان معاونان حمل‌ونقل هند و ازبکستان و ایران در 24 آذر 1399 به‌صورت ویدیو کنفرانس برگزار گردید. در این نشست ضمن موافقت با پیوستن ازبکستان به توافق سه جانبه ایران، هند و افغانستان، طرفین با پیشنهاد هند برای برگزاری «روز چابهار» در حاشیه اجلاس بین‌المللی دریایی که قرار است در ژانویه 2021 به میزبانی هند برگزار شود ­­استقبال کردند. همچنین معاون حمل‌ونقل ازبکستان پیشنهاد تشکیل کارگروه مشترک با حضور نمایندگان سازمان بنادر و کمیته توسعه حمل‌ونقل ازبکستان برای بررسی دقیق طرح‌ها و ارائه برنامه‌های عملیاتی در بندر شهید بهشتی چابهار و تهیه نقشه راه را نمود. تمایل هند به مشارکت ازبکستان در بندر چابهار و شروع رایزنی‌های سه جانبه در پروژه چابهار بی‌ارتباط به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی چند ماه اخیر نیست. انتخاب جو بایدن به‌عنوان رئیس‌جمهوری ایالات متحده امریکا، تمایل و پیگیری کشورهای آسیای مرکزی بخصوص ازبکستان برای دستیابی به آب‌های آزاد اقیانوس هند، اعلام سند 25 ساله همکاری چین و ایران، افزایش تنش‌های مرزی هند و چین و توافقنامه نظامی اخیر هند با ایالات متحده امریکا در حوزه هوا فضا و تبادل داده‌های ماهواره‌ای حساس میان دو کشور از تحولات اخیر تأثیرگذار در توسعه بندر چابهار می‌باشد.

تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای تأثیر‌گذار در توسعه بندر چابهار

1  انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده امریکا: با انتخاب جو بایدن همانند تصور همگانی نسبت به کاهش فشارها بر ایران و از بین رفتن تحریم‌ها، تمایل به فعالیت در بندر چابهار بیشتر خواهد شد. در قرارداد مشارکت هند در توسعه فاز یک بندر چابهار در سال 1394 توسط وزیر راه و شهرسازی ایران و وزیر کشتیرانی و حمل‌ونقل هند مقرر شده بود هند با سرمایه‌گذاری 85 میلیون دلاری در تجهیز فاز یک طرح توسعه بندر چابهار و پس از آن 10 سال بهره‌برداری از این فاز مشارکت کند. اما با وجود آنکه بندر چابهار از لیست تحریم‌های امریکا در امان بود و هندی‌ها توانستند اجازه دولت ترامپ را برای سرمایه‌گذاری دریافت کنند ولیکن در عمل پیشرفت چندانی حاصل نشد و دهلی نو محدودیت در خرید تجهیزات و معاملات بانکی ناشی از تحریم‌های ایالات متحده امریکا را بهانه اجرا نشدن پروژه عنوان کرد. از طرف دیگر آنچه در سیاست خارجی بایدن با ترامپ مشترک خواهد بود اهمیت مهار قدرت چین است با این تفاوت که بایدن به‌صورت مسالمت‌آمیز و نه جنگ تجاری خواهان کنترل قدرت چین می‌باشد. انتخاب کاترین تای به نمایندگی تجاری امریکا در همین راستا است؛ کسی که در دولت اوباما مشاور ارشد اجرای قانون تجارت چین در دفتر نماینده تجارت دولت اوباما بود و بمدت هشت سال در سازمان تجارت جهانی با مهارت زیاد اختلافات واشنگتن با پکن را مدیریت می‌کرد و همچنین نقش برجسته‌ای در توافق جدید امریکا، مکزیک و کانادا جایگزین نفتا در دولت ترامپ داشت بنابراین احتمال آنکه واشنگتن در راستای کنترل چین در آسیا مرکزی نه تنها مانعی برای هند ایجاد نکند بلکه مشوقی باشد برای حضور دهلی نو در این منطقه وجود دارد.

2  علاقه کشورهای آسیای مرکزی در توسعه بندر چابهار: در خصوص منافع هند در توسعه بندر چابهار بسیار گفته شده است از جمله اتصال به بازار و منابع غنی انرژی و معدنی کشورهای آسیای مرکزی، روسیه و افغانستان، رقابت با چین و پاکستان، کاهش نقش بندر گوادر در پاکستان و ایفای نقش در این منطقه در مقابل رقیب اصلی خود یعنی چین بسیار بحث شده است. از طرف دیگر اخیراً کشورهای آسیای مرکزی بخصوص ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی با ذخایر زیاد اورانیوم، طلا، زغال سنگ و کشوری محصور در خشکی تحرکات زیادی برای بهره‌مندی از بندر چابهار برای دستیابی به اقیانوس هند در مذاکره با دهلی نو از خود نشان داده است؛ نشست مجازی وزرای خارجه هند و 5 کشور آسیای مرکزی در ماه اکتبر 2020 و گفت‌و‌گو در رابطه با توسعه کریدورهای حمل و نقل، رایزنی معاونان وزرای خارجه دو کشور در چهاردهمین مرحله رایزنی‌های سیاسی در 23 نوامبر2020 پس از آخرین رایزنی در سال 2017، نشست مجازی سران دو کشور، نارندرا مودی و شوکت میرضیایف در 12 دسامبر 2020 از آن جمله هستند. در این نشست دو جانبه بر استفاده از بندر چابهار برای اهداف تجاری و ترانزیتی و افزایش ارتباط منطقه‌ای تأکید شد. همچنین نخست وزیر هند از همتای ازبکی خود خواست که به کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال- جنوب بپیوندد. نتیجه این نشست‌ها برگزاری اولین نشست سه جانبه معاونین حمل‌ونقل سه کشور برای استفاده مشترک از بندر چابهار در 24 آذر 1399 بود. علاقه تاشکند به استفاده از چابهار نقطه عطفی در تلاش هند برای ایجاد یک مسیر ارتباطی با افغانستان و آسیای مرکزی است. پیش از این نیز ازبکستان به منظور اتصال به شبکه راه‌آهن ایران برای دستیابی به دریای عمان و اقیانوس هند یک خط آهن به افغانستان ایجاد کرده است. تمامی این رایزنی‌ها نشان از اراده دو کشور در بهره‌مندی از بندر چابهار دارد. قزاقستان و ازبکستان بزرگترین شرکای تجاری هند در آسیای مرکزی هستند اما سطح مبادلات هند و ازبکستان 329 میلیون دلار در سال 2019 و قزاقستان یک میلیارد و دویست میلیون دلار است. به‌طور کلی حجم تجاری هند با کشورهای آسیای میانه از یک میلیارد و 550 میلیون دلار در سال 2019 و افغانستان یک میلیارد و سیصد و هشتاد و پنج میلیون دلار فراتر نرفته است این رقم در مقایسه با ظرفیت هند در تجارت رقم ناچیزی است که با توسعه بندر چابهار و کریدور شمال و جنوب افزایش چشمگیری خواهد یافت. البته رابطه هند با کشورهای آسیای مرکزی تنها به فعالیت‌های تجاری و بازرگانی و سرمایه‌گذاری ختم نمی‌شود از سال 2015 که نارندرا مودی به 5 کشور آسیای میانه سفر کرد مسائلی چون امنیت، مبارزه با تروریسم به یک موضوع مشترک میان هند و جمهوری‌های آسیای مرکزی تبدیل شد. هند با داشتن یک وابسته دفاعی در هر یک از مأموریت‌های خود در آسیای مرکزی همکاری‌های امنیتی خود را با این منطقه افزایش داده است. اتاق مشترک حافظ صلح هند و قزاقستان برای آموزش نیروهای حافظ صلح قزاقستان یکی از این همکاری‌ها است که می‌تواند انگیزه آموزش جامع‌تر پرسنل نظامی نیروهای مسلح نورسلطان باشد همچنین رایزنی‌هایی میان بخش دفاعی دو کشور برای تولید مشترک تجهیزات دفاعی، هوا فضا و توسعه روبات صورت گرفته است.

3  اعلام سند 25 ساله همکاری چین و ایران: پس از اعلام سند 25 ساله همکاری چین و ایران بسیاری از مخالفین حزب حاکم در هند زبان به انتقاد گشودند که دولت فرصت نقش آفرینی در بندر چابهار را از دست داد و این سند سبب کنار گذاشتن هند از پروژه چابهار خواهد شد. هر چند که مقامات کشورمان بارها بر ادامه همکاری هند در پروژه چابهار تأکید کردند و هر چند امضای سند چین و ایران به تأخیر افتاد ولیکن این مطلب را به دهلی یادآوری کرد که ممکن است در هر زمانی فرصت سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از بندر چابهار از دست هندی‌ها خارج شود بخصوص اینکه پس از تعلل هندی‌ها در توسعه زیرساخت خط آهن چابهار زاهدان- میلک(در مرز افغانستان) ایران تصمیم گرفت این پروژه را خود آغاز و به سرانجام برساند. ریل‌گذاری خط آهن چابهار- زاهدان- میلک پس از تکمیل زیر ساخت‌ها از تیر 1399 آغاز شد. کریدور چابهار – زاهدان قطعه اول کریدور چابهار – مشهد – سرخس یکی از مهم‌ترین کریدورهای شمال- جنوب است که کالاها را از بندر چابهار به آسیای مرکزی، روسیه و کشورهای مشترک المنافع و برعکس منتقل و تکمیل آن تحول گسترده‌ای را در ترانزیت، تجارت و صادرات و واردات در ایران و آسیای مرکزی ایجاد می‌کند.

4  افزایش تنش هند و چین: بالا گرفتن تنش‌های اخیر میان هند و چین، تحرکات هند را در چابهار افزایش خواهد داد. دره گالوان که حدود شصت کیلومتری شمال شهر لاداخ قرار دارد به مرکز اختلاف اخیر مرزی هند و چین که منجر به مرگ 20 سرباز هندی گردید تبدیل شده است. این مسأله در کنار قرارداد نظامی اخیر هند و امریکا در اکتبر 2020 مبنی بر تبادل داده‌های ماهواره‌ای نگرانی چین و پاکستان را افزایش داده و آن را باعث بی‌ثباتی منطقه‌ای می‌دانند. قراردادهای فروش تسلیحاتی هند و امریکا از سال‌ها پیش گسترش چشمگیری داشته است به‌طوری‌که از سال 2007 این کشور 21 میلیارد دلار تسلیحات از امریکا خریداری کرده است اما توافق اخیر همکاری‌های نظامی در حوزه هوا فضا می‌باشد که سبب تبادل اطلاعات حساس و مکالمات رمزگذاری شده برای استفاده بهتر از تجهیزات پیشرفته نظامی می‌شود به‌طوری‌که هند قادر خواهد بود از نقشه‌های جغرافیایی امریکا از جهان برای افزایش دقت موشک‌های کروز و بالستیک خود استفاده کند. لذا حضور فعال هند در آسیای مرکزی در کنار عضویت در سازمان همکاری شانگهای نقش آفرینی دهلی را بیش از گذشته خواهد کرد چیزی که امریکایی‌ها از آن استقبال می‌کنند.

در هر حال حضور فعال هند در بندر چابهار از تضاد تا همسویی منافع با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی را در بر خواهد داشت. هند از جمله کشورهایی است که دارای اختلافات مرزی با چین و پاکستان است که هر دو کشور بندر چابهار را رقیب بندرگوادر در پاکستان- که با سرمایه‌گذاری عظیم چین قرار است به قطب اقتصادی منطقه تبدیل شود- می‌دانند. طرح توسعه بندر گوادر در پاکستان به ارزش 45 میلیارد دلار میان پاکستان و چین در سال 94 به امضا رسید. بندر گوادر یکی از بنادر مهم برای چین، پاکستان، افغانستان و آسیا مرکزی همچنین مسیر سریع انتقال کالاهای چین به کشورهای خلیج فارس است اما به‌دلیل اختلافات میان هند با چین و پاکستان، کوتاه‌ترین مسیر اتصال هند به افغانستان و آسیای مرکزی و به‌طور کلی کشورهای مشترک المنافع بندر چابهار است و موقعیت استراتژی این بندر آن را به چنان اهمیتی برای کشورهای دوست امریکا از هند، افغانستان تا آسیای مرکزی رسانده که از تحریم‌های امریکا خارج بود هر چند که در عمل هند به‌دلیل ارتباطات نزدیک با ترامپ بسیار کج دار و مریز به فعالیت خود در این پروژه ادامه داد. در هر حال، اولویت مقابله امریکا با چین و ایران در فعالیت هند در بندر چابهار و پس از آن توسعه زیر ساخت‌های حمل‌ونقل شمال به جنوب تعیین کننده است در حالی‌که وزن رقابت با چین در آسیای مرکزی از سوی امریکا در مقابله با ایران سنگین‌تر باشد امکان حضور فعال هند بیش از گذشته فراهم خواهد شد هر چند که نتیجه این سیاست افزایش تعداد رقبا در آسیای مرکزی خواهد شد.