علل شرایط نابسامان کارون و هورالعظیم
سال‌ها است که کارشناسان محیط زیست و حوزه آب نسبت به عواملی که حیات رودخانه‌ها و منابع آب کشور را تهدید می‌کنند هشدار داده‌اند، آنان حتی وضعیت این روزهای استان‌هایی مثل خوزستان و چهارمحال و بختیاری و اصفهان را پیش‌بینی کرده بودند اما گوش مسئولان به حرف‌های آنان بدهکار نبود.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایسنا، حالا به‌یکباره تمام این عوامل تهدیدکننده دست به دست خشکسالی و کم بارشی داده و واقعیتی عینی به پیش‌بینی‌های کارشناسان بخشیده است. در این شرایط باید منتظربرنامه‌های دولت سیزدهم برای مدیریت این شرایط ماند.
نخستین عاملی که کارشناسان به‌عنوان ریشه اصلی معضل کاهش منابع آب در ایران مطرح می‌کنند، برنامه‌های توسعه‌ای است که طی حدود ۷۰ سال گذشته بر مبنای آب پایه‌ریزی شده، آن هم در کشوری که دارای اقلیمی خشک و نیمه خشک است. از سال ۱۳۲۷ که اولین برنامه توسعه کشور نوشته شد تاکنون ۱۱ برنامه توسعه یا سند توسعه (پنج برنامه توسعه پیش از انقلاب و شش برنامه توسعه پس از آن) در کشور اجرا شده است که تمام آن‌ها آب محور بوده‌اند یعنی ۷۰ سال است که محور توسعه ایران مبتنی بر پارامتری گذاشته شده که متناسب با ظرفیت‌ها و توان اکولوژیک این سرزمین نیست.
زمانی‌که برنامه توسعه کشور بر مبنای آب گذاشته شود مهمترین دستوری که بر مبنای آن صادر می‌شود توسعه بدون چون و چرای اراضی کشاورزی است. از این رو به‌منظور توسعه اراضی کشاورزی و رسیدن به افق برنامه‌های توسعه، مهار آب‌های سطحی که کمتر از ۲۰ درصد حجم منابع آب ایران را تشکیل می‌دهد، در دستور کار قرار می‌گیرد چراکه زمان جریان آب‌های سطحی در اقلیم ایران همزمان با فصل متناسب کشت و کار و کشاورزی نیست. به‌همین جهت لازم است ذخیره شوند و به همین خاطر سراغ فناوری و ابزاری به‌نام سدسازی رفته‌ایم تا بتوانیم در فصل کشت و کار برای آن برنامه‌ریزی کنیم.
آبرسانی به صنایع آب‌بر مستقر در کویر!
یکی دیگر از عواملی که کارشناسان به‌عنوان انگیزه اصلی اجرای طرح‌های سدسازی و انتقال آب مطرح می‌کنند، آبرسانی به صنایع آب‌بر است که دور از دسترس منابع آب و در مناطق کویری کشور مستقر شده‌اند. سالانه بیش از یک میلیارد متر مکعب آب از سرشاخه‌ها و بالادست کارون به مناطق کویری برای صنایع فلز و فولاد - که از ابتدا به‌درستی جانمایی نشده‌اند - منتقل می‌شود؛ صنایع آب‌بری که برای خنک کردن دستگاه‌ها نیاز به آب دارند و باید در استان‌هایی مانند هرمزگان و بوشهر در نزدیکی دریا احداث می‌شدند اما در استان‌های خشکی مانند یزد، اصفهان و کرمان ساخته شده‌اند و آب شرب از حوضه آبریز کارون و دز به این استان‌ها برای خنک کردن صنایع فولادی و فلزی منتقل می‌شود.
طرح‌های سدسازی و انتقال آب ضربه‌ای بر پیکر بی‌جان منابع آبی
کارون بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه کشور به بلندای ۸۹۰ کیلومتر و تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران است که از سال ۱۳۳۲ روند تعرض و مهندسی تهاجمی نسبت به حوضه آبریز کارون با طرح و احداث سد و تونل انتقال آب «کوهرنگ یک» آغاز شد و روند این تعرض با طرح‌های سد و تونل انتقال آب «کوهرنگ دو»، طرح «سد کوچری» و انتقال آب از دز به قمرود، سد و تونل انتقال آب «کوهرنگ سه» و سد «بهشت آباد» در شهرستان اردل استان چهارمحال و بختیاری که قرار است با سه خط انتقال به اصفهان، یزد و کرمان آب را به صنایع فلزی و فولادی برساند، ادامه یافت.
به گفته برخی کارشناسان، طرح‌های سدسازی و انتقال آب از سرشاخه‌های کارون یکی از دلایل اصلی تنش‌آبی به وجود آمده در استان خوزستان است و «مافیای آب» با اجرای چنین طرح‌هایی استان خوزستان و پرآب‌ترین جلگه کشور را به مهاجرفرست‌ترین استان و تشنه‌ترین منطقه کشور تبدیل کرده است.
همچنین ۲۹ سد با گنجایش بیش از ۱۸ میلیارد متر مکعب بر بستر کارون ساخته شده و کارون و تالاب هورالعظیم را در پایین‌دست خشکانده است. این سدها علاوه‌بر اینکه از جریان آب کارون جلوگیری می‌کنند، باعث تبخیر آب در پشت سدها می‌شوند چراکه ایران سرزمینی گرم است که درصد تبخیر آب در آن بالا است بنابراین آب باید زیر زمین پوشیده باشد یا در آبخوان‌ها و در رودخانه‌ها مسیر را سریع‌تر طی کند تا کمتر تبخیر شود اما با ساخت سد این منابع آبی پشت سدها به‌صورت دریاچه پهن و با سرعت بالاتری تبخیر می‌شوند.
در حالی‌که ارتفاع تبخیر آب در استان خوزستان در برخی فصول به بیش از ۴ تا ۵ متر می‌رسد اما وزارت نیرو علاوه‌بر سیاست‌های سدسازی، تنش‌های آبی پیش آمده را به پای کشاورزان، مردم، جوامع بومی مولد و آب و هوا می‌گذارد.
توسعه بدون چون و چرای کشاورزی
برخی کارشناسان رعایت نکردن الگوی کشت در بخش کشاورزی را یکی دیگر از عوامل تهدید منابع آبی از جمله رودخانه‌های کشور می‌دانند. تعیین الگوی کشت مشخص می‌کند که چه نوع محصولی، در چه منطقه‌ای، در چه فصلی و به چه میزانی کاشته شود اما وزارت جهاد کشاورزی در اجرای آن موفق نبوده است. از این رو شاهد کاشت فراوان محصولاتی هستیم که علاوه‌بر اینکه نیاز زیادی به آب دارند، در بسیاری از مواقع بیش از ظرفیت نیاز کشت می‌شوند.
با وجود اینکه طی حدود ۱۵ سال گذشته تمرکز زیادی بر پیاده‌سازی روش آبیاری تحت فشار یا همان روش‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی به‌منظور کاهش مصرف آب شده اما پیاده‌سازی این روش در ایران کاهش مصرف آب را درپی نداشته بلکه با برداشت همان میزان آب پیشین، حجم محصولات زیرکشت افزایش پیدا کرده است. از این رو با اینکه راندمان آب افزایش پیدا کرد و میزان کمتری آب برای کشت هر محصول مصرف شد اما میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی و سطحی ثابت ماند و در برخی موارد حتی بیشتر شد.
عوامل دیگری نیز در کاهش کیفیت و شوری آب رودخانه کارون نقش داشته‌اند که می‌توان به افزایش حجم ورود پساب کارخانه‌ها، محصولات کشاورزی و فاضلاب شهرها و روستاها اشاره کرد. با این حال یکی از مهمترین عواملی که طی سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از عامل اصلی شور شدن آب کارون عنوان می‌شود احداث و آبگیری سد گتوند است که باعث شد گنبدها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد به زیر آب برود و منجر به افزایش شوری آب در پایین‌دست سد شود. با این حال برخی اساتید دانشگاه‌های کشور معتقدند که احداث و آبگیری سد تنظیمی گتوند باعث شده آب کارون از پایین دست این سد ۱۰ تا ۲۰ درصد نسبت به گذشته شورتر شود.
اما کارشناسان برای حل معضلاتی چون خشکسالی و از دست رفتن منابع آب کشور راهکارهایی پیشنهاد داده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به "مدیریت جامع حوضه آبخیز"، "پیاده‌سازی الگوی کشت برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی"، "انتقال صنایع آب‌بر مانند کارخانه‌های فولاد و ذوب‌آهن از استان‌های مرکزی به سمت سواحل جنوب کشور"، "مدیریت یکپارچه حوضه آبریز"، " بازنویسی سند توسعه کشور بر مبنای توان اکولوژیک سرزمین"و "جراحی در قوه مجریه به‌منظور کوچکتر شدن دستگاه دولت و برچیدن «لانه مافیای آب» در وزارت نیرو" اشاره کرد.
علی‌اکبر محرابیان - وزیر نیرو - در جریان اولین سفر استانی خود به خوزستان در هفته دولت، مساله آب شرب و کشاورزی در استان خوزستان را "کمی پیچیده" توصیف کرده و گفته است: مقرر شده است با روش میانبر هر چه سریع‌تر آب با کیفیت دز را به ایستگاه پمپاژ ام‌الدبس برسانیم و آب را وارد شبکه کنیم. دو شبکه آبرسانی دیگر نیز در شمال شرق و جنوب شرق داریم که امیدواریم به‌سرعت بیشتر پیدا کنند و هر چه سریع‌تر شاهد رفع مشکلات مردم در زمینه آب و فاضلاب باشیم.
در شرایطی که با خشکسالی و تنش آبی در ماه‌های اخیر در نقاط مختلف کشور از جمله خوزستان مواجه بوده‌ایم و بر اساس پیش‌بینی سازمان هواشناسی پاییز کم‌بارشی را پیش رو داریم، لازم است مسئولان کشور با لحاظ کردن معیارهای زیست‌محیطی برای این مشکل چاره‌اندیشی کنند.
