۴ اثر قیمتی برجام بر بازار جهانی نفت
رئیس‌جمهوری آمریکا اعلام کرده تصمیم خود را درباره آینده برجام با تایید یا عدم تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای اعلام خواهد کرد.
غالب پیش‌بینی‌ها بر عدم تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای توسط دونالد ترامپ تاکید دارند و پس از آن، این کنگره آمریکا است که در فرصت ۶۰ روزه باید اعلام کند آیا آمریکا در برجام باقی خواهد ماند یا با خروج از برجام تحریمهای جدیدی علیه ایران وضع خواهد کرد. صنعت نفت ایران همواره به‌عنوان پاشنه آشیل اقتصاد کشور مورد هدف تحریمهای غرب بوده است.
در دوران قبلی نیز با اعمال تحریمهای شدید آمریکا و اتحادیه اروپا میزان صادرات نفت ایران به شدت کاهش یافت و سرمایه‌گذاری در صنعت نفت کشور متوقف شد. به گزارش دنیای اقتصاد، اما در شرایطی که اتحادیه اروپا، روسیه و چین به نظر می‌رسد آمریکا را در این مسیر همراهی نمی‌کنند، چه آینده‌ای پیش روی صنعت نفت ایران قرار دارد؟ بازارهای جهانی نفت بعد از تصمیم ترامپ چه واکنشی خواهند داشت؟ نتیجه تلاش‌های ایران برای جذب سرمایه در سه سالی که از برجام می‌گذرد به کجا خواهد رسید؟ در این گزارش سعی شده با مطرح کردن برخی سناریوهای پیش‌رو، سرنوشت نفت بعد از تصمیم ترامپ را پیش‌بینی کنیم.
قیمت نفت بعد از تصمیم ترامپ
در چند روز گذشته قیمت نفت در بازارهای جهانی افزایش یافته است، یکی از دلایلی که برای این موضوع می‌توان در نظر گرفت این احتمال است که آمریکا از برجام خارج شده و تحریم‌هایی را مجددا علیه صنعت نفت ایران وضع کند. تحریم‌هایی که مانند دوره قبل از برجام به محدود شدن صادرات نفت ایران منجر شود. نگرانی از کاهش عرضه موضوعی است که قیمت نفت را در بازارهای جهانی تحت تاثیر خود در می‌آورد. در این خصوص می‌توان به اظهارات مدیرعامل شرکت FGE اشاره کرد. به گزارش رویترز، وی که معتقد است قیمت نفت سال آینده می‌تواند به ۳۰ دلار بر بشکه برسد، افزایش ریسک ژئوپلیتیک به دنبال احتمال بازگشت تحریمهای ایران را یکی از عوامل عدم تحقق این پیش‌بینی می‌داند. جف براون در این خصوص میگوید: «هرچند به نظر می‌رسد آمریکا در این مسیر تنها است و کشور دیگری از این تصمیم حمایت نمیکند، اما ما در تجربه قبلی دیدیم که تنها تحریمهای آمریکا می‌تواند بسیار موثر باشد.» وی در ادامه با بیان اینکه تحریمهای آمریکا می‌تواند موجب قطع بسیاری از درآمدهای حاصل از فروش نفت ایران شود، میگوید: «آخرین باری که ما شاهد این تحریم‌ها بودیم، میزان صادرات نفت ایران به یک میلیون بشکه در روز رسید. » با این حال براون بر این باور است که این بار تحریم‌ها علیه ایران نمی‌تواند تا این میزان موثر باشد. جو مک مونیگل، تحلیلگر ژئوپلیتیک انرژی، در گفت‌وگو با seekingalpha میگوید: «در صورت تایید نکردن پایبندی ایران به برجام ازسوی ترامپ، شاهد رشد شدید قیمت نفت خواهیم بود.»
تحریمهای قبلی اواخر سال ۲۰۱۱ علیه ایران شروع شدند. در این زمان آمریکا علاوه بر تحریم خرید نفت از ایران، بانک مرکزی ایران را نیز تحریم کرد و بر اساس آن تبادلات مالی ایران محدود شد. تاثیر آن بر صادرات نفت ایران این بود که علاوه بر اینکه بسیاری از مشتریان نفت ایران خرید نفت خود را قطع یا کاهش دادند، ایران نمی‌توانست پول حاصل از فروش نفت خود را از مشتریانش دریافت کند. به فاصله حدود دو ماه یعنی در جولای ۲۰۱۲ اتحادیه اروپا نیز به آمریکا پیوست و خرید نفت از ایران را منع کرد. از سویی تحریمهای بیمه نفتکش‌ها وضع شد و صادرات نفت ایران دشوارتر از قبل شد. به این ترتیب در عرض چند ماه صادرات نفت ایران به حدود یک میلیون بشکه در روز و تولید نفت به کمتر از ۳ میلیون بشکه در روز رسید.
صادرات نفت ایران در نبود آمریکا در برجام
درباره میزان صادرات نفت ایران در صورت خروج آمریکا از توافق سناریوهای متفاوتی مطرح می‌شود. اما مجموع آنها بر این نظر توافق دارند که صادرات و تولید نفت ایران با اعمال تحریمهای جدید کاهش خواهد یافت. با این حال آمریکا نمی‌تواند سطح صادرات و تولید نفت ایران را مانند تحریمهای قبلی محدود کند، چراکه از حمایت دیگر کشورهای گروه ۱+۵ برخوردار نیست. به گفته ایمان ناصری، تحلیلگر موسسه FGE در لندن در دور قبلی تحریم‌ها، آمریکا با فشار بر مشتریان آسیایی ایران، خرید نفت ایران را محدود کرده بود، از سوی دیگر اتحادیه اروپا خرید نفت از ایران را به‌طور کامل قطع کرد. بنابراین اگر کشورهای دیگر حاضر در برجام به توافق هسته‌ای پایبند بمانند، دولت آمریکا این بار نمی‌تواند چندان خرید نفت از ایران را محدود کند. این کارشناس نفتی بر این باور است که گزینه محتمل‌تر این است که آمریکا در برجام باقی بماند اما تحریمهای جدیدی علیه برخی نهادها و افراد خاص ایرانی وضع کند و فشار مالی بر ایران را افزایش دهد. همایون فلکشاهی، تحلیلگر موسسه وود مکنزی در این باره میگوید: «به نظر می‌رسد که اروپا تمایلی برای تحریم مجدد نفت ایران مثل سال ۲۰۱۲ ندارد. با این حال ممکن است آمریکا خریداران نفت ایران را از طریق دارایی‌هایی که در آمریکا دارند، تحت فشار قرار دهد.» هلیما کرافت، تحلیلگر موسسه آربی‌سی کپیتال مارکتس گفت، تصمیم یکجانبه دولت آمریکا برای تحریم مجدد ایران «موجب عدم تمایل شرکت‌های اروپایی و برخی شرکت‌های آسیایی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران می‌شود.» وی افزود: «همچنین ممکن است پالایشگاه‌های خارجی را وادار به کاهش خرید نفت از ایران کند، به خصوص اگر آنها تهدید به حذف شدن از بازارهای سرمایه آمریکا شوند.» دیمین کوروالین، تحلیلگر گلدمن ساکس نیز بر این باور است که تحریمهای یکجانبه آمریکا در ابتدا می‌تواند چندصد هزار بشکه از صادرات نفت ایران بکاهد، با این حال بعید است که بدون حمایت بین‌المللی از خروج آمریکا از برجام، تحریمهای احتمالی این کشور تولید و صادرات نفت ایران را به سطح پیش از برجام برساند.
در حال حاضر نیز اخباری مبنی بر احتمال کاهش صادرات نفت ایران منتشر می‌شود. موسسه تحقیقاتی پلاتس در روزهای اخیر خبری را منتشر کرده که نگرانی از کاهش صادرات نفت ایران را بیشتر می‌کند. بر اساس گزارش این موسسه، خریداران آسیایی نفت ایران شروع به بررسی طرح‌های کاهش خرید نفت از ایران در سال ۲۰۱۸ کرده‌اند تا در صورتی که دولت آمریکا با وضع تحریمهای جدید، دسترسی به نفت خام و میعانات ایران را محدود کرد، آمادگی شرایط جدید را داشته باشند. یک پالایشگاه در شمال آسیا گفته است، خواهان گنجاندن بندهای بیشتری در مورد وضعیت‌های اضطراری در قراردادهای خود با شرکت ملی نفت ایران شده است. به‌گفته منابع آگاه در بازار آسیا، برخی خریداران میعانات ایران در منطقه نیز در حال بررسی افزایش خرید تک‌محموله‌ها هستند تا در عین حالی که تعهدات خرید قراردادی از ایران را کاهش می‌دهند، انعطاف‌پذیری خود در خریدها را نیز حفظ کنند.با این حال یک تاجر میعانات در یک شرکت پالایش و پتروشیمی کره‌ای در این باره گفت: «من هیچ گونه اختلال قابل توجهی در عرضه برای سال آینده پیش‌بینی نمی‌کنم. اما چنین وضعیت‌های نامشخصی می‌تواند به‌عنوان یک ابزار چانه‌زنی مناسب برای پایین آوردن قیمت‌ها در قراردادهای سال ۲۰۱۸ مورد استفاده قرار گیرد. من فکر می‌کنم خیلی از خریداران تقاضای تخفیف به‌دلیل ریسک معامله با ایران را مطرح خواهند کرد.»
سرنوشت قراردادهای نفتی؟
ظرف دو سال گذشته یعنی بعد از اجرایی شدن برجام، خیل عظیمی از شرکت‌های علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در صنعت نفت راهی ایران شدند و قراردادهای بسیاری در قالب MoU یا همان تفاهم‌نامه مطالعاتی، با شرکت ملی نفت ایران امضا کردند. با این حال به دلیل اختلافات داخلی بر سر الگوی قراردادها فرصت نزدیک به سال بعد از برجام به راحتی از دست رفت و ایران نتوانست به غیر از یک قرارداد که با توتال فرانسه امضا کرد، قرارداد دیگری را نهایی کند. حال با مطرح شدن احتمال بازگشت تحریم‌ها این سوال ایجاد می‌شود که سرنوشت سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران چه خواهد شد؟ غالب کارشناسان بر این باورند که احتمال جذب سرمایه در صنعت نفت ایران بسیار کمتر از قبل خواهد شد و در شرایطی که به گفته مسوولان نفتی کشورمان این صنعت به حدود ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد، به یقین آینده سطح تولید و صادرات نفت ایران در خطر خواهد بود و نمی‌توان انتظار داشت روند افزایشی تولید نفت ایران در پسابرجام، در سال‌های آتی نیز ادامه یابد.
در شرایطی که قراردادهای امضا شده در صنعت نفت MoU بوده و الزام آور نیستند، احتمالا در صورت تداوم تهدیدهای آمریکا، هیچ‌کدام از تفاهمنامه‌ها نهایی نشود یا تنها آن تعدادی که با شرکت‌های کوچک و ضعیف منعقد شده به مرحله اجرا درآید و تجربه مشابه آنچه در سال‌های گذشته با شرکت‌های چینی در آزادگان یا فاز ۱۱ پارس جنوبی داشتیم، مجددا تکرار شود. برخی کارشناسان بر این باورند که حتی قرارداد با توتال نیز در صورت افزایش فشارهای آمریکا بر قرار نخواهد ماند. بلومبرگ در گزارش خود تاکید می‌کند «توتال که در ماه جولای اولین و تنها قرارداد نفتی با ایران را به امضا رساند، به یقین با مشکلاتی برای اجرای این قرارداد مواجه خواهد شد.» پاتریک پویان، مدیرعامل توتال در ماه جولای اعلام کرد که این شرکت به قوانین بین‌المللی احترام می‌گذارد و اگر این قوانین در حال تغییر هستند، آنها مجبور به پذیرش آن خواهند شد.
آینده صنعت نفت ایران
خبرگزاری بلومبرگ که طی گزارش مفصلی به بررسی تاثیر تحریمهای آمریکا بر صنعت نفت و گاز جهان پرداخته است، بر احتمال عدم جذب سرمایه در صنعت نفت ایران در صورت خروج آمریکا از برجام تاکید می‌کند. بر اساس این گزارش، اگر آمریکا تحریمهای سختگیرانه‌‌ای علیه ایران وضع کند، این مساله ممکن است مانع از سرمایه‌گذاری‌های جدید در صنعت نفت فرسوده ایران شود. در واقع این احتمال وجود دارد که آمریکا از تحریمهای مشابه سال ۲۰۱۱ علیه سرمایه‌گذاران خارجی صنعت نفت ایران استفاده کند. چراکه بسیاری از این شرکت‌ها در آمریکا فعالیت تجاری دارند و از دلار برای خرید تجهیزات و پرداخت پول به پیمانکاران استفاده می‌کنند. ایمان ناصری، تحلیلگر موسسه FGE هر چند بر این باور است که ترامپ نمی‌تواند فروش نفت ایران را چندان محدود کند، اما میگوید: «تامین مالی پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری در ایران بسیار سخت‌تر خواهد شد.» در واقع در شرایطی که احتمال برهم خوردن قرارداد فاز ۱۱ پارس جنوبی با توتال وجود دارد، احتمال جذب سرمایه جدید در ایران دور از دسترس‌تر از هر زمان دیگری به نظر می‌رسد. اما این احتمال نیز همچنان مطرح است که فشارهای آمریکا نتواند مانع از اجرایی شدن قرارداد توتال شود و این خود به کاهش نگرانی دیگر شرکت‌های نفتی کمک کرده و به انعقاد قراردادهای دیگری منجر شود.
سناریوهای بدبینانه
تهدیدهای جدید آمریکا سناریوهای مختلفی پیش روی صنعت نفت ایران مطرح می‌کند. محمدصادق جوکار، کارشناس ارشد موسسه مطالعات انرژی بر این باور است که تحرکات اخیر ترامپ نشان می‌دهد او نمی‌خواهد مسوولیت خروج از برجام را خود به تنهایی به عهده بگیرد و قصد دارد در این مساله کنگره را نیز شریک کند. به گفته وی از سویی شواهد نشان می‌دهد که آمریکا برای آینده روابط با ایران پلنB ندارد، یعنی در داخل آمریکا نیز هنوز نمی‌دانند در نبود برجام قرار است روابط این کشور با ایران چگونه باشد؟به اعتقاد جوکار بر اساس مولفه‌های مختلف سناریوهای متفاوتی پیش روی ایران وجود دارد. در واقع اگر در درون آمریکا بین کاخ‌سفید و کنگره درخصوص برجام، همگرایی وجود داشته باشد، احتمال لغو برجام به بهانه‌های مختلف از جمله برنامه موشکی ایران وجود دارد، با این حال هنوز همگرایی بین کاخ سفید و کنگره مبهم است. اما مولفه بعدی همگرایی بین‌المللی در این خصوص است که در حال حاضر به نظر می‌رسد کشورهای دیگر حاضر در توافق هسته‌ای از خروج آمریکا حمایت نمی‌کنند.
جوکار اما سناریوی اصلی را اینگونه می‌بیند که ترامپ به دنبال کاهش هزینه‌های خروج از برجام برای خود و شریک کردن کنگره در خروج از برجام است. وی با بیان اینکه برجام یک قرارداد ساده با جزئیات بسیار پیچیده است، میگوید: «آمریکا بر این باور است که ایران برای بازگشت به توان هسته‌ای قبل از برجام حدود ۶ ماه تا یک سال زمان لازم دارد، بنابراین می‌تواند در این فاصله زمانی با وضع تحریمهای کشنده-نه تحریمهای فلج‌کننده مانند دوران اوباما- ایران را وادار به بازنگری در برجام کند.» این کارشناس اقتصاد سیاسی بر این باور است که ترامپ در صورت ایجاد انسجام در داخل آمریکا برای خروج از برجام نیاز به انسجام بین‌المللی و همراه کردن دیگر بازیگران برجام ندارد و به تنهایی می‌تواند اهداف خود را عملی کند. جوکار با بیان اینکه به باور ترامپ و حامیانش از جمله کشورهای عربی منطقه و اسرائیل، بازار کمبود نفت ندارد و در صورت حذف نفت ایران از بازار، اتفاق بدی برای بازار نمی‌افتد، میگوید: «برخی کشورهای نفتی از تحریم نفت ایران استقبال می‌کنند و این شرایط مختص به کشورهای معاند نیست و حتی کشوری مانند ونزوئلا که روابط خوبی با ایران دارد به دلیل شرایط بد اقتصادی که با آن مواجه شده نیز از تحریم نفت ایران و افزایش قیمت‌ها استقبال می‌کند.»
جوکار بر این باور است که باوجود مخالفت‌های بین‌المللی با خروج آمریکا از برجام، درصورتی که آمریکا تحریمی علیه کشورهای خریدار نفت ایران وضع کند، ممکن است مخالفت‌هایی در این خصوص وجود داشته باشد اما این مخالفت‌ها در حد «کلامی» باقی می‌ماند؛ چراکه هیچ کشوری حاضر نیست به قیمت مواجهه با خشم آمریکا، ارتباط خود را با ایران حفظ کنند. جوکار در پایان می‌افزاید: «در شرایط کنونی کار خاصی از دست وزارت نفت بر‌نمی‌آید و تنها سازمان انرژی اتمی باید اقداماتی انجام دهد تا ریسک‌ها را علیه ایران کاهش دهد.» به گفته وی در شرایط کنونی ایران باید ثابت کند که توان هسته‌ای بیشتری از آنچه آمریکا و متحدانش گمان می‌کنند، دارد و در کمتر از زمانی که برآورد شده یعنی در عرض ۲ تا ۳ ماه می‌تواند به توان هسته‌ای پیش از برجام دست بیابد.
سناریوی میانه‌رو
با این حال بسیاری از کارشناسان این سناریو را بسیار بدبینانه می‌دانند. فریدون فشارکی، مدیرعامل موسسه مشاوره بین‌المللی مطالعات انرژی فکت گلوبال انرژی «FACTS» آمریکا، با اشاره به این نکته که «دید جهانی این است که رئیس‌جمهوری آمریکا به احتمال زیاد برجام را لغو نخواهد کرد اما ترامپ فردی غیرقابل پیش‌بینی است و حتی کابینه‌اش نیز قادر به پیش‌بینی رفتارهای او نیستند»، میگوید: به این ترتیب ممکن است ترامپ چه پایبندی ایران به برجام را تایید کند و چه آن را رد کند، از طریق خزانه‌داری آمریکا (که از وزارت دفاع آمریکا هم نقش مهم‌تری دارد) تحریمهای جدیدی را علیه ایران اعمال کند که کار را برای کشور سخت‌تر می‌کند. از نگاه فشارکی چه برجام لغو شود، چه نشود، در نهایت خزانه‌داری آمریکا در زمینه‌‌هایی مانند انتقال پول موانع زیادی بر سر راه ایران قرار خواهد داد. با این حال اما فشارکی عقیده دارد «صادرات نفت خام ایران از ناحیه تحریمهای جدید آسیب نخواهد دید.» او در توضیح بیشتر میگوید: قبل از توافق با پنج قدرت جهانی، طبق تحریمهای آن زمان قرار بر این بود که صادرات نفت ایران به صفر برسد اما در حال حاضر آمریکا قادر به تکرار این روند نیست.
از نظر مدیرعامل موسسه مشاوره بین‌المللی مطالعات انرژی فکت گلوبال انرژی «از بین رفتن برجام در کوتاه‌مدت و میان‌مدت اثر محدودی بر صنعت نفت ایران خواهد داشت زیرا فعلا مشتری‌های ایران حرف جدی برای قطع واردات نفت از ایران نزده‌اند. اما در بلندمدت فشارهای مالی و مشکلات انتقال پول هم صادرات و هم توسعه تولید را برای ایران سخت‌تر خواهد کرد.» خروج توتال از ایران با وجود اظهارنظرهای اخیر مدیرعامل این شرکت مبنی بر تداوم حضور در ایران، ورود شرکت‌های درجه ۳ به پروژه‌های کشور یا افزایش سرمایه‌گذاری داخلی در پروژه‌های نفتی از جمله نتایجی هستند که فشارکی انتظار دارد بعد از افزایش فشار آمریکا علیه ایران، در صنعت نفت مشاهده شود.
فشارکی در حالی چشم‌انداز صادرات نفت خام ایران با وجود اعمال تحریمهای مجدد را چندان تیره و تار نمی‌بیند که بسیار نگران روند ورود سرمایه‌گذاران به پروژه‌های نفت و گاز ایران است. او در خوش‌بینانه‌ترین حالت احتمال می‌دهد فشار زیادی به ایران وارد نشود و روند گشایش بانک‌ها و انتقال پول در ایران به آرامی مسیر خود را بپیماید. بدبینانه‌ترین حالت نیز از نگاه این کارشناس بین‌المللی مسائل نفتی این است که چه برجام تمدید شود و چه نشود، فشارها از سوی آمریکا علیه ایران به شدت افزایش یابد. فشارکی میگوید در صورت بروز سناریوی بدبینانه، باید منتظر ماند تا سه سال باقی مانده از دوره ترامپ در مقام ریاست‌جمهوری پایان یابد. با این حال نکته‌ای که فشارکی از اشاره به آن غافل نمی‌شود، اثرگذاری سیاست‌های داخلی است زیرا از نگاه او در بسیاری از مواقع حتی اگر از نظر بین‌المللی نیز مشکلی وجود نداشته باشد، این تحریمهای داخلی و سیستم کاری پیچیده در ایران است که کار را دشوار می‌کند.
