اقتصادآنلاین/حمید زمان زاده:
درآمد بسیاری از فوتبالیست ها و بازیگران سینما در ایران ارقام بسیار بالایی است. بسیاری از مردم بر این باور هستند که این درآمدهای بسیار بالا حق این افراد نیست و زمانی که درآمد آنها را با درآمد معمولی خود مقایسه می کنند و شکاف پرناشدنی میان درآمد خود و درآمد یک فوتبالیست یا بازیگر سینما را می بینند، به این نتیجه می رسند که درآمد بازیگران سینما یا فوتبالیست ها غیرعادلانه است و با خود می گویند، مگر آنها چه قدر کار می کنند؟ یا مگر ارزش کار آنها چند برابر ارزش کار من است؟ در مقابل برخی از مردم هم درآمد بالای یک فوتبالیست و یا یازیگر سینما را طبیعی تلقی می کنند و آن را عادلانه می دانند. اکنون سوال این است که آیا درآمد فوتبالیست ها و بازیگران سینما از منظر اقتصادی، عادلانه است؟
برای پاسخ به این سوال باید ابتدا توزیع درآمد و بحث عدالت در توزیع درآمد را به لحاظ اقتصادی مورد بررسی قرار دهیم. برخی تصور می کنند که «تولید» و «توزیع درآمد» دو فرآیند جدا از یکدیگرند، به نحوی که گویا کالاها نخست تولید و سپس توزیع می شوند. اما واقعیت این است که چنین جریانی، در بازارها رخ نمی دهد. کالاها به عنوان اموال کسانی که تولیدشان کرده اند، به بازار می آیند. در یک بازار رقابتی، هر عامل تولید به اندازه محصولی که تولید می کند به دست می آورد. در واقع در بازار، مکانیسم قیمت فرآیند توزیع درآمد را به صورت کاملاً همبسته با فرآیند تولید تعیین می کند، به نحوی که هر کس متناسب با مشارکتی که در تولید دارد، درآمد کسب می نماید. قیمت ها در بازار کار نیز، همانند سایر بازارهای کالا و خدمات، عمل می کنند. بازار نیروی کار، در بر گیرنده مجموعه بازارهایی با انواع مهارت های فیزیکی و ذهنی متفاوت است. به همین ترتیب در انواع بازار نیروی کار ماهر، نرخ دستمزدهای متفاوتی پدید می آید به نحوی که عرضه و تقاضای نیروی کار با هر مهارت خاص، با هم برابر شود. به این صورت، بازار نیروی کار، تحت مکانیسم قیمت، توزیع نیروی کار را نیز در مهارت های مختلف، تعیین می کند.
هنگامی که قیمت عوامل و نهاده های تولید در بازارها تعیین می گردد، میزان درآمد هر فرد به میزان عوامل و نهاده های تولیدی بستگی دارد که در اختیار دارد و در قیمت های بازار به فروش می رساند. در واقع اینکه وضعیت نهایی بازار به لحاظ توزیع درآمد میان افراد چیست، کاملاً به میزان آورده های هر فرد از عوامل و نهاده های تولید و قیمت های حاکم بر بازار بستگی دارد. این بدان معناست که از یک سو هر کس سهم بیشتری از موجودی کلیه عوامل و نهاده های تولید، اعم از استعداد ها و مهارت های انسانی (مانند مهارت های فیزیکی نیروی کار و مهارت های ذهنی نیروی کار مانند مهارتهای مدیریتی، علمی، فکری و خلاقیت)، سرمایه، تکنولوژی، مواد اولیه طبیعی، زمین و ... داشته باشد، طبیعتاً در وضعیت نهایی حاصل از فرآیند بازار، سهم بیشتری از درآمد ایجاد شده در کل اقتصاد خواهد داشت. از سوی دیگر افرادی که دارای منابع و نهاده های تولیدی هستند که در بازار به طور نسبی کمیاب تر و گرانتر هستند، درآمد بیشتری را نسبت به افرادی که به طور نسبی دارای منابع و نهاده های تولیدی هستند که نسبتا فراوان ترند و قیمت کمتری دارند، کسب می کنند. در واقع در فرآیند بازار، به هر فرد، میزانی از درآمد و ثروت تعلق می گیرد، که در ایجاد آن سهم داشته است.
با توجه به مکانیسم توزیع درآمد در بازار، کاملاً روشن است که نتایج حاصل از بازار به لحاظ توزیع درآمد، می تواند درجات متفاوتی از نابرابری را در بر داشته باشد. حال سؤال این است که با توجه به این نابرابری ها، آیا توزیع درآمد در فرآیند بازار ناعادلانه است؟ پاسخ به قواعد بازی بازار باز می گردد. باید توجه داشت که عدالت در توزیع درآمد، در مورد چگونگی وضعیت نهایی توزیع درآمد ساکت است و تنها معطوف به شرایط حاکم بر مبادلات در فرآیند بازار است. در واقع اگر قواعد حاکم بر مبادلات در فرآیند بازار منصفانه بوده و تمامی بازیگران در چارچوب رعایت این قواعد به مبادلات داوطلبانه، آزادانه و رقابتی در بازار بپردازند، آنگاه آنچه افراد کسب می نمایند منصفانه بوده و نتایج حاصل از نظام بازار به لحاظ توزیع درآمد، با وجود نابرابری ها، عادلانه خواهد بود.
برای مثال اگر فردی به واسطه هوش و استعداد طبیعی خود، موفق به خلق تکنولوژی جدید گردد و آن را به قیمت بالا در بازار به فروش برساند و درآمدی بسیار فراتر از فرد دیگری که از چنین استعدادی بی بهره است، به دست آورد، آنگاه آیا این توزیع نابرابر درآمد، ناعادلانه است؟ یا اگر فردی سرمایه مشروعی را که از پدرش به ارث برده در بازار به کار اندازد و از محل سرمایه اش درآمد بسیار بالاتری را نسبت به فرد دیگری که ارثی نبرده، به دست آورد، آنگاه آیا چنین توزیع نابرابر درآمدی، ناعادلانه است؟ در چارچوب بحث حاضر، پاسخ روشن است. از آنجا که در این موارد، درآمد کسب شده بر اساس رعایت قواعد بازی بازار و اصول عدالت بوده است، توزیع درآمد حاصله، عادلانه است.
در نقطه مقابل موقعیتی را در نظر بگیرید که فردی به واسطه زیر پا گذاشتن قواعد بازی، مثلاً از طریق دزدی یا تقلب، بخشی از درآمد یا دارایی فرد دیگر را کسب نماید، آنگاه آیا این توزیع درآمد عادلانه است؟ در موقعیت دیگر فردی را در نظر بگیرید که به واسطه اعمال قدرت از طریق دولت، از ورود رقبا به یک بازار خاص ممانعت به عمل آورد و از طریق این موقعیت انحصاری، درآمد بالایی نسبت به رقبای خود کسب نماید، آنگاه آیا چنین توزیع درآمدی عادلانه است؟ پاسخ روشن است. از آنجا که در این موارد، قواعد بازی بازار توسط یکی از طرفین زیر پا گذاشته شده است، توزیع درآمد حاصله عادلانه نیست.
اکنون به سوال ابتدایی باز می گردیم؛ آیا درآمد فوتبالیست ها و بازیگران سینما در ایران از منظر اقتصادی، عادلانه است؟ اکنون می دانیم که برای پاسخ به این سوال، نباید به میزان درآمدها نگاه کنیم، بلکه باید به بررسی شرایطی بپردازیم که تحت آن شرایط، درآمد یک بازیگر سینما یا بازیکن فوتبال حاصل می شود. همانطور که مطرح شد، در فرآیند بازار، به هر فرد، میزانی از درآمد و ثروت تعلق می گیرد، که در ایجاد آن سهم داشته است. در واقع دستمزد بالای یک بازیگر معروف سینما، بازتابی از این واقعیت است که او به واسطه میزان مهارت، شهرت و جذابیت خود، از یک طرف سهم بالایی در جذب مخاطبان سینما و در درآمد حاصل از تولید و عرضه یک فیلم سینمایی دارد و از طرف دیگر مهارت، شهرت و جذابیت او کمیاب است. به همین دلیل، از آنجا که مهارت بازیگران مختلف نیز متفاوت است، بازیگران با مهارت، شهرت و جذابیت بیشتر، دستمزد بالاتری را متناسب با سهمی که در سود تولیدات سینمایی دارند، دریافت خواهند کرد. دستمزد بالای یک بازیکن معروف فوتبال نیز از یک طرف بیانگر سهم بالای او در جذب تماشاگران فوتبال و در درآمد باشگاه فوتبال و از طرف دیگر بیانگر کمیابی مهارت های او است. به همین ترتیب، دستمزد نسبتاً پایین یک کارگر ساده نیز، بازتابی است از نقش کمتر او در درآمدزایی برای کارفرمایش و نیز فراوانی مهارت ساده ای است که در اختیار دارد. بنابراین درآمد بالای فوتبالیست ها یا بازیگران سینما توجیه پذیر است و نمی تواند نشانه ناعادلانه بودن درآمد آنها باشد. اما یک مسئله مهم باقی است که باد مورد بررسی قرار گیرد. این مسئله مهم، شرایط حاکم بر بازار کار فوتبالیست ها و بازیگران سینما در ایران است.
ابتدا به مورد فوتبالیست ها می پردازیم. قطعا کسی نمی تواند ادعا نماید که بازار کار بازیکنان فوتبال در ایران، رقابتی است. عموم باشگاه های فوتبال ایران، دولتی است و در این باشگاه های دولتی، درآمد بازیکنان فوتبال نه بر اساس قواعد سود و زیان باشگاه و میزان درآمدزایی بازیکنان، بلکه بر اساس میزان بودجه ای که دولت در اختیار آنها قرار می دهد، تعیین می شود. بنابراین باشگاه هایی که دسترسی بیشتری به منابع بیت المال دارند، به راحتی از جیب ملت خرج می کنند و برای جذب بازیکنان مورد نظر، نرخ های بالا به بازیکان پیشنهاد می دهند و از جیب ملت آن را پرداخت می کنند. اگر عموم باشگاه های فوتبال ایران خصوصی بودند و در یک چارچوب رقابتی، دستمزد بازیکنان فوتبال بر اساس قواعد سود و زیان باشگاه ها و میزان درآمدزایی بازیکنان برای باشگاه ها، تعیین می شد، آنگاه دستمزد بازیکنان فوتبال هر چه قدر هم که بالا بود، عادلانه بود؛ اما در چارچوب فعلی فوتبال ایران و با وجود باشگاه های دولتی که از منابع بیت المال ارتزاق می کنند، رواج یافتن دستمزدهای بالا برای فوتبالیست ها در ایران، نمی تواند خالی از شبهه غیرعادلانه بودن آن باشد!
اما در مورد بازیگران سینما، چه طور؟ در بازار کار بازیگران سینما، قطعا وضعیت بسیار بهتر از بازار کار فوتبالیست ها است. عموم فیلم های سینمایی توسط بخش خصوصی و بر اساس قواعد سود و زیان تولید می شوند. درآمد فیلم های سینمایی عمدتاً از جیب مردمی است که به تماشای سینما می روند. بنابراین، دستمزد بازیکنان سینما در ایران عمدتاً بر اساس میزان درآمدزایی بازیگران سینما است و انعکاسی از سهم بازیگران در جذب مخاطبان سینما و در درآمد حاصل از تولید و عرضه فیلم های سینمایی است. بنابراین در مورد رواج یافتن دستمزدهای بالا برای بازیگران سینما در ایران، شبهه غیرعادلانه بودن بسیار ضعیف است! در مجموع و با تأکید بر اینکه بالا بودن دستمزد بازیگران سینما یا بازیکنان فوتبال، به خودی خود نشانه غیرعادلانه بودن آن نیست، به نظر می رسد که با توجه به شرایط حاکم، درآمدهای بالای بازیگران سینما، بسیار عادلانه تر از درآمدهای بالای فوتبالیست ها در ایران است!
