میدان گازی مشترک پارس جنوبی از جمله تجربه‌هایی است که نشان داد چگونه یک کشور همسایه در غیاب مدیریت صحیح بر پروژه‌ها در کشور، می‌تواند سهم خود از مخازن مشترک را افزایش داده و شریک را جا بگذارد. در واقع در شرایطی که ایران در انتهای دولت اصلاحات و با وجود اینکه یازده سال دیرتر از قطر آغاز به بهره‌برداری از مخزن مشترک گازی کرده بود، توانست با بهره‌مندی از توان شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و شرکت‌های داخلی سهم خود از این مخزن را به میزان برداشت قطر نزدیک کند، در سالهای بعد ورق به شکل دیگری برگشت. به گزارش دنیای اقتصاد، در واقع با تشدید تحریم‌های غرب علیه ایران و اصرار بر بی‌نیازی از سرمایه و تکنولوژی خارجی، اتفاقی که رخ داد در هم پیچیده شدن سرنوشت پروژه‌های افزایش برداشت از پارس جنوبی و ناتمام ماندن آنها و همچنین سبقت قطر از ایران در زمینه برداشت نفت و گاز از مخزن مشترک پارس جنوبی بود. این روند تا روی کار آمدن دولت یازدهم، اجرای برجام و برنامه‌ریزی برای اتمام فازهای ناتمام در پارس جنوبی ادامه داشت.
بعد از چهار سال فعالیت بی‌وقفه در پارس جنوبی، ایران سرانجام در فروردین 96 توانست برداشت روزانه گاز در سمت ایران را به قطر برساند. این موفقیت در حالی رقم خورد که در هر حال برداشت تجمیعی قطر از مخزن پارس جنوبی، با فاصله‌ای بسیار بیشتر از برداشت تجمیعی ایران از این مخزن مشترک قرار دارد؛ فاصله‌ای که بازتاب روشن تعلل‌های گذشته در توسعه سمت ایرانی میدان است. چنین تجربه‌ای در میادین مشترک نفتی نیز وجود دارد. منطقه غرب کارون، مخزن بزرگی از نفت که با عراق مشترک است؛ دیگر تجربه‌ای است که نشان می‌دهد کشور مقابل بی‌هیچ وقفه‌ای از طریق همکاری با شرکت‌های بین‌المللی مطرح، تمام تلاش خود را برای افزایش برداشت به کار می‌بندد. بنابراین در سال‌هایی که تحریم‌های غرب علیه ایران مانعی بزرگ برای توسعه این میادین به شمار می‌رفت، حالا که توافق‌نامه بین‌المللی برجام اجرایی شده است، در حالی فرصت‌ها برای توسعه میادین مشترک در غرب کارون مناسب ارزیابی می‌شود که باید امیدوار بود تعلل‌های گذشته در جذب سرمایه برای توسعه این میادین تکرار نشود. این امیدواری اما در حالی وجود دارد که هنوز هم نشانه‌هایی از اختلاف در واگذاری این میادین به سرمایه‌گذاران خارجی مشاهده می‌شود.
این اختلاف که از سوی شرکت‌های مدعی اجرای کار در داخل کشور مطرح می‌شود، در حالی است که مقایسه وضعیت میدانی مانند یاران (یکی از میادین نفتی دشت آزادگان) که پیمانکار آن یک شرکت ایرانی است، با شرایط بخش عراقی آن که از سوی شرکت‌های مطرح بین‌المللی توسعه یافته، نشان از کاستی‌هایی در سمت ایران دارد. در واقع اگرچه شرکت‌های ایرانی توان حفاری و برداشت نفت را دارا هستند، اما نکته‌ای که در این میان شرکت‌های ایرانی را از شرکت‌های بین‌المللی متمایز می‌کند، کمبود امکانات و تکنولوژی‌های روز دنیا برای توسعه یک میدان است. به این ترتیب در حالی عراق با حداکثر توان از میدان مشترک نفتی با ایران که در آنجا «مجنون» خوانده می‌شود، نفت برداشت می‌کند که میدان «یاران» در ایران همچنان از برنامه‌های تولید عقب است. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند برنامه تولید روزانه 80 هزار بشکه نفت خام از میدان یاران تا پایان امسال، در بهترین حالت به 55 هزار بشکه در روز برسد. این در حالی است که عراق به بهره‌مندی از تکنولوژی‌های روز دنیا و تجربیات شرکت‌های بین‌المللی، سهم و در نتیجه درآمد بیشتری از میادین مشترک نفتی نصیب خود می‌کند. در حال حاضر میدان یاران شمالی روزانه کمتر از 30 هزار بشکه در روز تولید دارد و یاران جنوبی نیز اگرچه قرار بوده روزانه 70 هزار بشکه تولید نفت داشته باشد اما هنوز هیچ برداشتی از آن نشده است.
میادین غرب کارون؛ اولویت دولت دوازدهم
اما عملیاتی شدن «اولویت توسعه میادین مشترک نفتی» در حالی پس از انتخاب دوباره بیژن زنگنه به‌عنوان وزیر نفت، بارها از سوی او اعلام شد که به نظر می‌رسد حالا قراردادهای جدید نفتی به‌عنوان مدلی پیشرفته‌تر که برداشت طولانی‌مدت از میادین نفتی را تضمین می‌کند، در دست وزارت نفت است. قراردادهای جدید نفتی که بر پایه قراردادهای بیع متقابل طراحی و تدوین شده‌اند در حالی ماهیت طولانی‌مدت دارند که عراق بسیار پیش‌تر از ایران از این مدل قراردادی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی بهره‌مند شده است؛ این در حالی است که مدل جدید قراردادهای نفتی برای تصویب رسمی در کشور زمان و انرژی فراوانی برد. اما از جمله مزیت‌های قراردادهای جدید نفتی در مقابل قراردادهای قبلی این است که قراردادهای بیع متقابل یا بای بک به‌عنوان قراردادهایی کوتاه‌مدت، زیان‌های فراوانی را متوجه میدان نفتی می‌کنند؛ حال آنکه قراردادهای جدید نفتی با پایبند کردن طولانی‌مدت شرکت سرمایه‌گذار خارجی در کشور آنها را به صیانت از میدان و حفظ برداشت در طولانی‌مدت وادار می‌کند. در واقع از آنجا که سود شرکت سرمایه‌گذار در تولید طولانی‌مدت نهفته است، تداوم تولید و حفاظت از میدان نفتی امری ضروری به شمار می‌رود. این در حالی است که در قراردادهای بای‌بک یا بیع متقابل که قراردادهایی کوتاه‌مدت هستند، کارفرما نهایتا طی 5 سال باید سود خود را از قرارداد برداشت کند، بنابراین ممکن است با نهایت توان اقدام به تولید کنند که تبعاتی مانند افت فشار مخزن یا آسیب دیدن مخزن را به همراه دارد.
اما ایران در میان مجموع 102 میدان نفتی و گازی، 18 میدان مشترک نفتی دارد که به گفته زنگنه، «طرح توسعه لایه‌های نفتی پارس‌جنوبی، میدان مشترک آذر، میدان‌های سهراب، آب‌تیمور، منصوری و آزادگان» در میان تمام میدان‌های مشترک دارای اولویت هستند و تا پایان سال قراردادهایی برای توسعه آنها به امضا خواهد رسید. از میان 6 میدان عنوان شده، به غیر از لایه نفتی پارس‌جنوبی که با قطر مشترک است، پنج میدان باقی مانده با عراق مشترک هستند. این تعداد میدان مشترک با عراق که توسعه آنها از اولویت‌های وزارت نفت است، در حالی از اهمیت توسعه میادین مشترک با این همسایه غربی حکایت دارد که عراق پیش از ایران گام‌های فراوانی برای توسعه میادین مشترک با ایران برداشته و برنامه‌های فراوانی نیز برای آینده دارد. به این ترتیب در سالهای گذشته که ایران درگیر تحریم‌های غرب و مسائل بین‌المللی و همچنین طراحی، تدوین و تصویب قراردادهای جدید نفتی بود، عراق نه‌تنها برای برداشت از مخازن مشترک نفتی منتظر نماند، بلکه ماه گذشته میلادی از برنامه‌ای جدید برای توسعه 9 میدان نفتی رونمایی کرد که نام پنج میدان مشترک با ایران در میان آنها خودنمایی می‌کند. تکلیف این میادین در حالی در ماه آینده میلادی (اکتبر) مشخص خواهد شد که وزیر نفت کشورمان در رابطه با میدان نفتی آزادگان که با عراق مشترک است، اعلام کرده «طرح توسعه میدان آزادگان به‌دلیل پیچیدگی‌های فنی که دارد زمانبر است.»تلاش عراق برای توسعه برداشت از میدان‌های مشترک نفتی در حالی است که به‌نظر می‌رسد با وجود اصرار وزارت نفت برای ورود جدی‌تر به این میادین نفتی و همچنین تصویب الگوی جدید قراردادها، هنوز برخی از مناقشات در داخل کشور وجود دارد که مانع از برگزاری به‌موقع مناقصات می‌شود. برگزاری مناقصه میدان نفتی آزادگان طبق الگوی جدید قراردادهای نفتی در حالی از بهمن ماه سال گذشته تاکنون دو بار به تعویق افتاده است که با وجود تمایل 17 شرکت بین‌المللی برای ورود به این میدان و تاکید وزارت نفت برای افزایش ضریب برداشت از آن، هنوز مناقصه‌ای برای آن برگزار نشده است.
تجربه عراق برای سهم بیشتر از میادین مشترک
اگرچه وزیر نفت عراق در آخرین روز از ماه جولای (حدود یک ماه پیش از این) اعلام کرد با دولت ایران برای توسعه دو میدان نفتی مشترک توافق کرده است، اما برنامه‌های مجزای مفصلی نیز برای توسعه برداشت از میادین مشترک نفتی در بخش‌های دیگر دارد. اگرچه جبار اللعیبی نامی از این دو مخزن نبرده است، اما به نظر می‌رسد این مشارکت نوعی اقدام نمادین برای تقویت روابط سیاسی دو کشور باشد چراکه تاکنون عراق تاملی برای برداشت از میادین مشترک نداشته و درآینده نیز منتظر اقدام هماهنگ با ایران نخواهد ماند. به گزارش نشریه میس، عراق 9 میدان نفتی در این کشور را برای سرمایه‌گذاری خارجی کاندیدا کرده است. این اقدام تازه‌ترین تلاش عراق برای تقویت بخش بالادستی نفت است. از میان 9 میدان معرفی شده به شرکت‌های بین‌المللی، پنج میدان مشترک نفتی با ایران در حالی در اولویت قرار داده شده است که ایران نیز طبق قراردادهای جدید نفتی برنامه‌هایی برای توسعه میادین نفتی مشترک دارد. در این میان اما به نظر می‌رسد عراق سرعت بالاتری برای جذب سرمایه خارجی و توسعه میادین مشترک دارد چراکه در عراق مشکلاتی از جنس آنچه در ایران برای قراردادهای جدید نفتی وجود داشت، وجود ندارد. در عوض مشاجره بر سر مرزهای داخلی و برخی میادین نفتی و ناکافی بودن مرزهای دریایی در این کشور می‌تواند بحث توسعه میادین نفتی را اندکی پیچیده کند.
وزارت نفت عراق اعلام کرده است شرکت‌های داوطلب برای توسعه میادین نفتی معرفی‌شده می‌توانند اطلاعات اضافی در رابطه با پروژه‌های تعریف‌شده را در ازای پرداخت 100 هزار دلار به‌دست بیاورند. همچنین عراق برای پیشبرد سریع‌تر برنامه‌های خود در زمینه توسعه میادین نفتی، ترجیح می‌دهد به‌جای برگزاری مناقصه، گفت‌وگوها را به شکل مذاکرات مستقیم دو‌جانبه با شرکت‌های داوطلب پیش ببرد. آخرین‌بار که عراق اقدام به برگزاری مناقصه کرد، از میان 12 بلوک اکتشافی تنها تکلیف 3 بلوک مشخص شد. با توجه به این تجربه به نظر می‌رسد عراق برای این 9 میدان نفتی، مذاکره مستقیم با شرکت‌های داوطلب را به برگزاری مناقصه ترجیح دهد.وزارت نفت عراق همچنین قصد دارد برای توسعه این میادین نفتی از قراردادهای خدمات فنی (TSC) که در بخش بالادستی عراق رایج است، فاصله بگیرد. در قراردادهای خدمات فنی، شرکت‌های بین‌المللی نفتی دستمزد خود را بر اساس هر بشکه دریافت می‌کنند. این مدل زمانی‌که قیمت نفت با رشد همراه می‌شود به نفع دولت میزبان است اما از آنجا که از انعطاف‌پذیری پایینی برخوردار است، در مواقعی که قیمت نفت پایین است می‌تواند مانعی برای کاهش هزینه‌ها باشد. در واقع پرداخت‌های ثابت (دستمزد ثابت به ازای تولید هر بشکه) به این معنی است که شرکت‌های پیمانکار به موجب قرارداد تحت هیچ‌فشاری برای کاهش هزینه‌ها نیستند. به این ترتیب در دوره‌هایی که قیمت نفت پایین است، نمی‌توان انتظار چندانی برای کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در منابع مالی داشت. در عراق پرداخت‌ها به شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نفتی از حدود 10 درصد از سود صادرات در سال 2013 به 30 درصد در سال 2016 افزایش داده شد.
اولویت‌بندی میدان‌های نفتی مرزی
اما از میان 9 میدان نفتی که عراق قصد دارد برای توسعه آنها سرمایه خارجی جذب کند، در مرز قرار داشتن آنها نشان از اهمیت تسریع برداشت از میادین مشترک نفتی دارد. نگاهی به لیست میدان‌های نفتی معرفی شده نشان می‌دهد سه میدان در امتداد مرز کویت واقع شده است. در حال حاضر میادین نفتی مشترک در مرز عراق و کویت در حال توسعه هستند که مهم‌ترین آنها میدان نفتی «رمیله» است. عراق از این میدان نفتی که در سمت کویت با نام «رتقه» شناخته می‌شود روزانه 5/ 1 میلیون بشکه نفت برداشت می‌کند. اما بیشترین تعداد از 9 میدان معرفی شده برای توسعه، در امتداد مرز ایران و عراق قرار دارد؛ پنج بلوک نفتی که در مجموع 9 پروژه نفتی را تشکیل می‌دهد. بلوک نفتی هویزه شامل دو منطقه نفتی با نام «هویزه» و «هویزه جنوبی» است. هویزه در حال حاضر از سوی شرکت نفت میسان (MOC) عراق اداره می‌شود و اولین چاه این میدان نفتی در اوایل ماه جاری میلادی حفر شد. عراق مدت‌ها است که برای توسعه میادین نفتی مشترک با ایران در حال تلاش است. در سال 2010 عراق و ایران در رابطه با توسعه میدان نفتی هویزه در کنار سه پروژه سندباد (یادآوران)، نفت‌خانه و نفت‌خانه جنوبی مذاکراتی داشتند. میدان نفت‌خانه در استان دیالی ساختار مشابهی با میدان نفت‌شهر (نام این میدان در سمت ایران) در ایران دارد.
در این میان اگرچه ایران قصد دارد سهم خود از تولید این میادین مشترک را در قالب الگوی قراردادهای جدید نفتی به سرمایه‌گذاران خارجی واگذار کند، اما روند این واگذاری بسیار کند پیش‌می‌رود. در حال حاضر تولید ایران از میدان نفت‌شهر، 5500 بشکه نفت خام سبک است و حدود 4/ 3 میلیون مترمکعب گاز نیز از این میدان خارج می‌شود که توسط فلرها سوزانده می‌َشوند زیرا ابزاری برای بهره‌برداری از آن وجود ندارد. اما این میدان در قلمرویی قرار دارد که دولت مستقل کردستان بر سر آن بحث دارد. از دیگرسو این منطقه هنوز درگیر جنگ با گروه تروریستی داعش است. عراق در اواسط سال 2014 به شکل ویژه نواحی اطراف میدان نفتی نفت‌خانه را تقویت کرد تا از تصرف منطقه توسط نیروهای کرد که مشغول مبارزه با داعش بودند، جلوگیری کند. عراق همچنین یک بلوک نفتی در خلیج فارس را نیز در لیست میادین مورد نظر برای توسعه ارائه کرده است. در صورتی‌که سرمایه مورد نیاز برای توسعه این بلوک دریایی جذب شود، این نخستین بار خواهد بود که عراق از میدانی در دریا، نفت برداشت می‌کند. اما واگذاری این میدان نفتی ساحلی برای عراق کار ساده‌ای نخواهد بود زیرا عراق دارای یک خط ساحلی بسیار کوچک در خلیج فارس است که هر شرکتی که تصمیم به سرمایه‌گذاری در این میدان نفتی داشته باشد را از نظر اجرایی به دردسر خواهد انداخت. از دیگر سو بعید به نظر می‌رسد که این بلوک نفتی در قلمروی ایران یا کویت نباشد.
اما عراق دو ماه پیش از این اولین حفاری‌ها در میدان نفتی هویزه را آغاز کرد. این میدان نفتی که در نزدیکی مرز ایران قرار دارد، ممکن است یک میلیارد بشکه ذخیره داشته باشد و از سوی شرکت نفت میسان که شرکتی عراقی است توسعه خواهد یافت. ظرفیت تولید نفت عراق در حال حاضر روزانه 7/ 4میلیون بشکه است. این کشور که پس از عربستان سعودی دومین تولیدکننده بزرگ عضو اوپک است، برای افزایش ظرفیت تولید تا 5 میلیون بشکه در روز برنامه دارد. تولید روزانه نفت عراق در حال حاضر 3/ 4 میلیون بشکه در روز است و به نظر می‌رسد عراق برای تکمیل ظرفیت تولید نفت خام تا سقف 5 میلیون بشکه در روز، بر میادین مشترک تمرکز ویژه‌ای کرده است. با تمام این تفاسیر، عراق در حالی در زمینه برداشت از میادین مشترک نفتی از ایران سبقت گرفته است که کارشناسان امیدوار هستند با انعقاد قراردادهای جدید نفتی و توسعه برداشت از میادین مشترک نفتی، ایران تا پنج سال آینده و با یک سرمایه‌گذاری حداقل 18میلیارد دلاری در کل میدان‌های غرب کارون، بتواند سهم برداشت خود از میادین مشترک نفتی را به عراق برساند. براساس هدف‌گذاری‌های انجام شده، برداشت نفت از میدان‌های دشت آزادگان (آزادگان شمالی و جنوبی، یاران شمالی و جنوبی، یادآوران) تا پایان سال ۹۸ به حدود یک میلیون و ۱۵۰ هزار بشکه در روز خواهد رسید. در حال حاضر برداشت ایران از تمامی میدان‌های نفتی غرب کارون، بیش از 330 هزار بشکه است در حالی‌که این میزان تا پیش از دولت یازدهم روزانه ۵۰ هزار بشکه در روز بود. با این وجود ایران هنوز راه زیادی تا رسیدن به سهمی برابر با عراق از میادین نفتی مشترک دارد که باید دید طبق اولویت‌بندی وزارت نفت در دولت دوازدهم به کجا خواهد رسید.
